วันที่ ๓ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๗๘ น

​ตำหนักปลายเนีน คลองเตย

วันที่ ๓ สิงหาคม ๒๔๗๘

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรง ทราบฝ่าพระบาท

ได้รับลายพระหัตถ์ลงวันที่ ๒๕ กรกฎาคม เปนพระเดชพระคุณอย่างยิ่ง ขอประทานกราบทูลสนองต่อไปนี้

เรื่องศิลาทำวัดถุต่าง ๆ เมื่อระลึกตามพระดำรัส ก็เห็นว่าถูกต้องแล้วในส่วนอายุแห่งวัดถุนั้น ๆ แต่ภูเขาที่เปนศิลาแดงในแขวงปักษ์ใต้นั้น เกล้ากระหม่อมก็ได้สืบถามเหมือนกัน นายละอองผู้ซึ่งเอาใจใส่ในโบราณคดีอยู่ที่เมืองไชยาว่ามีที่เขาภนมแบก จริงหรือไม่นั้นไม่ทราบเปนแน่นอน

ที่วัดพระธาตุไชยา เขาตั้งพระพุทธรูปไว้ที่นอกพระระเบียงด้านหน้าข้างซ้ายวิหารสามองค์ ตั้งเปนสามส้าว อยู่ข้างหลังองค์หนึ่ง อยู่ข้างหน้าสององค์ องค์หน้าขวาเปนศิลาแท่งเดียว หน้าตักราวสามศอก คงเปนองค์ที่ตรัสถึงนั้นเอง อีกสององค์บวกปูน

เกล้ากระหม่อมกลับกรุงเทพฯ ไปนมัสการพระแก้ว แล้วเที่ยวเดินดูในวัดเห็นรูปตุกตา ๔ คู่ มีเจ้าเงาะรจนาเปนต้น ทำด้วยศิลาซายเนื้อเปนสีเทาเหลือง คงเปนชนิดที่ตรัสเรียกว่าสีโคลน เครื่องถนิมพิมพาภรณ์สึกหรอไปมากเพราะถูกฝนชะเอาซายในเนื้อศิลาร่วงหลุดไป ได้บอกกับกรรมการรักษาวัดคนหนึ่ง ว่าควรจะย้ายตุกตา ๔ คู่นั้นไปตั้งเสียในร่มแห่งใดแห่งหนึ่ง แต่จะเปนการสำเร็จไปได้หรือไม่นั้นไม่ทราบ

เกล้ากระหม่อมได้ยินฝ่าพระบาทตรัส หรือพระยาโบราณพูด ว่าได้ไปพบเขาอะไรที่ไหน มีหินฉลักเปนพระพุทธรูปทำค้าง ๆ อยู่ เวลานั้นไม่ได้ใส่ใจจำ บัดนี้อยากทราบก็จับไม่ติด

เขาสรรพลึงค์ ได้เคยเสด็จไปถึงหรือไม่

เกล้ากระหม่อมไปหาพระเถร เยี่ยมเยียนถวายของเข้าวรรษา ได้สนทนากับท่าน ได้เรื่องต่าง ๆ มาทูลถวาย ในเรื่องการทำเคารพตามพระราชหัตถเลขาของทูลกระหม่อมซึ่งโปรดประทานไปนั้น สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ว่า อภิวาทกับวันทนเปนคำเดียวกัน ตามที่เห็นปรากฏในหนังสือ เมื่อเข้ามาทำอภิวาทก่อนแล้งจึงนั่ง เมื่อจะไปลุกขึ้นก่อนทำอภิวาทแล้วจึงออกไป เปนอันว่าการทำอภิวาทนั้นยืนทำ อัญชลินั้นกระพุ่มมือ นิปัจจนาการนั้นยอบตัว ฟุบตัว นมการ นมัสการ เปนคำเดียวกัน เปนการกล่าวคำสรรเสริญโดยเคารพ ไม่มีปัญหา ได้ความเข้าใจจากในหนังสือเพียงเท่านี้ ท่านว่าการทำเบญจางคประดิษฐก็ดี ​หรืออัฏฐางคบาตก็ดี มาในอรรถกถา หาใช่มาทางบาลีไม่ ได้เรื่องจากสมเด็จพระวชิรญาณวงศก็ชอบกล ท่านเล่าว่าสมเด็จพระมหาสมณเจ้าทรงจัดโรงเรียน ตรัสสั่งให้พระลุกขึ้นยืนเมื่อผู้ใหญ่เข้าไปสู่โรงเรียน ต่อมาไม่ช้าได้ทรงรับไปรษณียบัตรเปนบัตรสนเท่ห์กล่าวว่า นี่จะทรงถือเอาคำบาลีที่ว่า สิรสานมามิ เปนก้มสีสะคำนับอย่างฝรั่งหรือประการใด เมื่อได้ทรงรับถ้อยคำอันนั้น แทนที่จะกริ้วกลับพอพระทัย ใคร่จะได้ทรงพบปะสนทนากับผู้เขียน ด้วยทรงพระดำริเห็นว่าเปนผู้มีความคิด แต่ก็พ้นวิสัยที่จะทรงพบได้เพราะเปนบัตรสนเท่ห์ไม่ลงชื่อ อีกข้อหนึ่งสมเด็จพระวชิรญาณวงศ์กล่าวด้วยสงสัยว่า อาสนะ นั้นจะไม่ใช้ผ้าลาด ในหนังสือกล่าวว่าภิกษุนั่งอาสนแล้วล้างท้าว ถ้าอาสนเปนผ้าลาดปูกับพื้นแล้วก็ทำการล้างท้าวไม่ได้ อาสนจะต้องเปนของสูงทำนองตั่ง

เขาเอาตำราราชาภิเษกครั้งกรุงเก่ามาให้ดู ก็คือจดหมายเหตุราชาภิเษกครั้งกรมขุนพรพินิตซึ่งทรงทราบอยู่แล้วนั้นเอง ไม่ประหลาดอะไรแต่ประหลาดที่ใจเกล้ากระหม่อมไปจับเอาเมื่ออ่านถึงพระแสงอัษฎาวุธ ว่าพระแสงดาพที่ชื่อว่าดาบชะเลยนั้น จะต้องเปนของพัทยาที่ได้มาแต่การตีทัพจับศึกคราวใดคราวหนึ่ง จึงมีชื่อเช่นนั้น คิดจะตั้งปัญหาทูลถามก็เห็นว่าจะหาหลักที่อาศัยแก้ปัญหาได้ยากเต็มที

ลืมกราบทูลรายงานเรื่องหลานมด น่าเอ็นดูเต็มที มีไฟฟ้าอะไรดูดถึงกันก็ไม่ทราบ เกล้ากระหม่อมก็รักแก แกก็รักเกล้ากระหม่อม พัวพันอยู่ไม่ห่างเลยจนอ อกจากชุมพร

หนังเรื่องเสือกวาง ตามที่ตรัสเล่าไป หญิงอี่ได้ดู บอกว่าดีมาก

นี่เปนฉะบับที่ ๒ เขียนถวายแทนที่หาย

๑๔ สิงห ๗๘