วันที่ ๒๒ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๗๘ ดร

​Cinnamon Hall,

206 Kelawei Road, Penang. S.S.

วันที่ ๒๒ สิงหาคม พุทธศักราช ๒๔๗๘

ทูล สมเด็จกรมพระนริศร ฯ

หม่อมฉันเขียนจดหมายฉะบับนี้เปนฉะบับ “นอกเกณฑ์” เพราะมีข่าวที่จะทูลเปนส่วนพิเศษ และประจวบมีเรือจะส่งจดหมายไปถวายได้โดยมิต้องใช้ไปรษณีย์

ที่ปีนังนี้มีไทยที่ไปมากับต่างประเทศผ่านอยู่เนือง ๆ แต่รายอื่นไม่อื้อฉาวเท่าหลวงประดิษฐ์มนูธรรม^๑ผ่านไปเมื่อเร็ว ๆ นี้ ด้วยหนังสือพิมพ์ทั้งที่ปีนังและที่สิงคโปร์เอาใจใส่มาก ตั้งแต่หลวงประดิษฐ์ออกจากกรุงเทพ ฯ มาทางรถไฟเมื่อวันที่ ๑๐ ในบ่ายวันนั้นเองผู้ส่งข่าวก็โทรเลขมาบอกหนังสือพิมพ์สะเตรตส์เอโค พอรุ่งเช้าวันที่ ๑๑ หนังสือพิมพ์นั้นก็โฆษณาว่าหลวงประดิษฐ์จะมาถึงปีนังวันนี้ เปนเหตุให้มีชาวปีนังที่เคยได้ยินแต่ชื่อเสียงอยากเห็นตัว พากันไปคอยดูที่ท่าเรือก็มี ที่ข้ามไปถึงสถานีรถไฟตำบลไปรก็มี ถึงมีจีนแสคนหนึ่งอุตส่าห์ข้ามไปด้วยใคร่จะดูลักษณะตามตำรา ไปเห็นแปลกตากลับมาพูดว่า “ลักษณะเปนเจ๊ก ไม่เหมือนไทย” แต่หลวงประดิษฐ์หาได้ข้ามมาถึงเมืองปีนังไม่ คอยอยู่ที่รถไฟจนออกจากไปรไปสิงคโปร์เมื่อเวลา ๒๐ นาฬิกาในวันนั้น

การที่หลวงประดิษฐ์มนูธรรมมาครั้งนี้ ได้ยินว่าระวังตัวอย่างกวดขัน เปนต้นแต่รถที่มาก็เช่าหมดทั้งหลัง และในรถนั้นมีพรรคพวกพิทักษ์รักษาทั้งที่ในห้องอยู่และคอยเฝ้าประตูรถ ข้างฝ่ายอังกฤษก็ระวังแต่พอรถไฟถึงปะดังเบซาเข้าแดนอังกฤษก็ให้โปลิศลับไปควบคุมมา และวางคนล้อมวงเมื่อรถจอดอยู่ที่ไปร ได้ยินว่ามีใครคนหนึ่ง (นัยว่าเปนไทย) เดินเซ่อซ่าเข้าไปดูใกล้เกินไป ถูกจับตัวค้นหาอาวุธไม่มีอะไรจึงปล่อย

ผู้คนที่มารับส่งหลวงประดิษฐ์ถึงปีนังก็อยู่ข้างแปลกกว่าปกติ เปนต้นว่าหลวงวุฒิสารเนตินัติ กงสุลเยเนอราลสยามที่สิงคโปร์ก็มารับถึงปีนัง (เพราะเขาเปนเพื่อนรักกันส่วนตัว) พระสารศาสตร์พลขันธ์^๒ก็ตามมาส่งจากกรุงเทพฯ เดิมพูดว่าจะไปส่งถึงสิงคโปร์ ต่อไปถึงสิงคโปร์จึงขยายความว่าไปคอยรับครอบครัวจะตามไปยุโรปด้วย นอกจากนั้นยังมีพวกชายหนุ่ม เปนผู้แทนในสภาบ้าง ผู้อื่นบ้าง ตามมาส่งอีกก็มาก ล่วงหน้ามาคอย​อยู่ปีนังบ้าง มารถไฟกับหลวงประดิษฐ์บ้าง มารถยนต์จากสงขลาบ้าง มาทันก็มีไม่ทันก็มี ดูเหมือนโดยมากจะพึ่งรู้ข่าวว่าหลวงประดิษฐ์จะไปจากเมืองไทย ใครมาได้ก็รีบมาฟังเหตุการณ์

ได้เห็นในหนังสือพิมพ์ว่าในตอนเมื่อหลวงประดิษฐ์ไปจากปีนัง โปลิศลับอังกฤษก็ควบคุมไปตลอดทาง จนถึงสิงคโปร์มีนายโปลิศลับมารับที่สถานีพาไปส่งที่สถานกงสุลสยาม และล้อมวงรักษาอยู่จนหลวงประดิษฐ์ลงเรือเมล์ออกจากสิงคโปร์ไป และเมื่อหลวงประดิษฐ์อยู่ที่สิงคโปร์ พวกหนังสือพิมพ์ได้ไปขอสนทนาแล้วเก็บความที่หลวงประดิษฐ์พูดมาลงพิมพ์ หม่อมฉันได้ตัดส่งมาถวายพร้อมกับจดหมายนี้ด้วย

อนึ่งที่ปีนังนี้มีหนังสือพิมพ์ภาษาอังกฤษ ๒ คณะ ชื่อปีนังกาเสต Pinang Gazette เปนหนังสือพิมพ์ของฝรั่ง ไม่ชอบไทยมาแต่ไร ๆ คณะ ๑ ชื่อสะเตรตส์เอโค Straits Echo เปนหนังสือพิมพ์ของจีน ชอบและช่วยไทยมาเสมอคณะ ๑ แต่เมื่อวันที่ ๑๙ นี้หนังสือพิมพ์สะเตรตส์เอโคพิมพ์คำนำจ่าเรื่องว่า “เผยข่าวประเทศสยาม” REVELATIONS FROM SIAM ใส่ร้ายเมืองไทย จะมีใครส่งข่าวนี้มาจากกรุงเทพ ฯ หรือจะมีใครออกมาจากกรุงเทพ ฯ เอาข่าวนี้มาให้แก่หนังสือพิมพ์ หม่อมฉันไม่ทราบแต่ดูแปลกดี หม่อมฉันจึงตัดส่งมาถวายด้วย.