วันที่ ๒๒ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๗๘ ดร

​Cinnamon Hall,

206 Kelawei Road, Penang. S.S.

วันที่ ๒๒ ตุลาคม พุทธศักราช ๒๔๗๘

ทูล สมเด็จกรมพระนริศรฯ

หม่อมฉันได้รับลายพระหัตถ์ฉะบับลงวันที่ ๑๙ ตุลาคม มีหนังสือพิมพ์ตัดแต่ตอนวินิจฉัยของผู้ใดผู้หนึ่ง ว่าด้วยตำนานพระโกศทองใหญ่ประทานมาให้ดู วินิจฉัยนั้นขบขันอยู่ ด้วยน่าเอนดูอยู่บ้างที่เห็นได้ว่าผู้แต่งเปนคนเอาใจใส่โบราณคดี ได้สนใจดูหนังสือเก่าจึงเห็นเรื่องสร้างพระโกศทองใหญ่ และรู้พระนามกรมหมื่นณรงค์หริรักษ์อันนับว่ามืดมากอยู่แล้ว แต่น่าเกลียดที่มักง่ายไม่รู้จักวิจารณ์เสียเลยทีเดียว ข้อที่อ้างว่าพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกเสด็จประทับทดลองใน “พระลองเงิน” ดูโง่เสียยิ่งกว่านาย ก.ศ.ร. กุหลาบ^๑ เห็นจะเอาคำที่มักพูดกันว่า “พระรามเข้าโกศ” หรือรูปภาพที่เขียนพระระเบียงวัดพระแก้วมาสำคัญ ว่าพระรามลงไปซ่อนตัวอยู่ในโกศ เพราะไม่ได้อ่านเรื่องรามเกียรติ์ตรงนั้น ไม่รู้ว่าที่จริงเอาโกศเปล่าตั้งส่วนพระรามแอบอยู่ในม่าน ก็เลยเห็นว่าทำเหมือนอย่างพระราม แต่ข้อที่อ้างถึงว่าทูลกระหม่อมโปรดฯ ให้กรมหมื่นณรงค์ฯ แก้รูปพระโกศทองใหญ่ (คือสร้างพระโกศทองน้อย) นั้นพิศวง เปนต้นที่เอาพระนามกรมหมื่นณรงค์ฯ ซึ่งสิ้นพระชนม์เสียแต่ในรัชชกาลที่ ๓ มาอ้าง ส่วนกรมพระเทเวศรฯ ผู้ทำพระโกศทองน้อยเสด็จอยู่มาจนรัชชกาลที่ ๕ ไฉนผู้แต่งจึงไม่รู้ดูประหลาดอยู่

หม่อมฉันทูลผัดในจดหมายฉะบับสัปดาหะก่อน ว่าจะเขียนเรื่องเมืองตะกั่วป่าถวายตามพระประสงค์ในสัปดาหะนี้ หม่อมฉันได้ลงมือเขียนแล้วกลายเปนเรื่องยาว ยังเขียนไม่ตลอดในสัปดาหะนี้ จึงต้องขอทูลผัดต่อไปอีกสัปดาหะหนึ่ง

ครั้งหม่อมฉันไปยุโรปมาพักอยู่ที่ปีนัง ๓ วัน พระยารัตนเศรษฐีเขาจัดรับที่บ้านของเขาบนยอดเขาสูง เคยอยู่ที่นั่น ๓ วันสบายดี มาอยู่ปีนังครั้งนี้พระยารัตนเศรษฐีเขาก็มาปวารณาให้ไปอยู่ที่บ้านนั้นได้เมื่อใด ๆ ตามชอบใจ แต่หม่อมฉันยังไม่ได้ไป ครั้นเมื่อสัปดาหะก่อนหญิงพิลัยรู้สึกไม่ใคร่สบาย จึงขออนุญาตแปรสถานไปพักที่บ้านพระยา​รัตนเศรษฐีที่บนเขากำหนด ๒ สัปดาหะ ไปได้สองสามวันกลับมาเยี่ยมบ้าน บอกว่าที่บนเขาอากาศสบายดีมาก หม่อมฉันจึงชวนลูกสาวขึ้นไปค้างบนเขาเมื่อปลายสัปดาหะที่ล่วงมา ๒ คืน สบายดีจริง ปรอทอยู่ในระวาง ๗๔ จน ๗๘ ตลอดทั้งกลางวันกลางคืน ไม่มีเวลาร้อนเกินหรือหนาวเกิน และอากาศเบาคล้ายกับไปอยู่ในน้ำใสไม่ขุ่นเหมือนกับที่พื้นแผ่นดิน แต่หม่อมฉันไปรู้สึกอย่างหนึ่ง ด้วยทดลองรู้ว่าคนแก่จะปีนขึ้นเขาหรือเดินลงภูเขาลำบากทั้ง ๒ อย่าง ปีนขึ้นก็หายใจไม่ใคร่ทันเดินลงที่ชันก็ปวดหัวเข่า ผิดกับเด็กๆ เช่นหลานแมวหลานน้อย แกวิ่งเล่นขึ้นยอดเขาได้วันละ ๒ เที่ยว ๓ เที่ยว ถึงชั้นลูกหญิงก็ยังขึ้นลงได้คล่องแคล่วไม่ต้องหยุดพักบ่อยเหมือนหม่อมฉัน

หมู่นี้มีการแปลกกว่าเก่าที่ปีนังอย่างหนึ่งด้วยทำสนามบินสำเร็จ เดี๋ยวนี้เครื่องบินที่เดินเปนสากลมาพักที่ปีนังแทนที่เมืองไทรบุรี ซึ่งสดวกขึ้นกว่าแต่ก่อนเปนอันมาก คนอยู่ปีนังอาจจะบินไปกรุงเทพฯ ก็ได้ในราว ๕ ชั่วโมง และไปได้สัปดาหะละ ๒ ครั้ง แต่ว่าค่าโดยสารยังแพงมาก หม่อมฉันได้ตัดแผนทางที่เขาลงในหนังสือพิมพ์ถวายมาทอดพระเนตร์ให้ทรงทราบว่าไปทางไหนต้องเสียค่าโดยสารเท่าใด

หม่อมฉันทูลถึงเรื่อง ทางบิน จึงเลยถวายจดหมายฉะบับนี้มาโดยทางไปรษณีย์อากาศ.