วันที่ ๘ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๗๘ ดร

​Cinnamon Hall,

206 Kelawei Road, Penang. S.S.

วันที่ ๘ มิถุนายน พุทธศักราช ๒๔๕

ทูล สมเด็จกรมพระนริศรฯ

แม่เต่าได้เชิญลายพระหัตถ์ฉะบับลงวันที่ ๕ มิถุนายนกับกะบะยี่ปุ่นของประทานฝากจากเมืองสิงคโปร์มาให้หม่อมฉันแล้ว ขอขอบพระเดชพระคุณเปนอันมาก ลูกเต้าที่ได้รับลายพระหัตถ์กับของฝากจากเสด็จอาว์ก็พากันรื่นรมย์ตามกันทั่วหน้า แม่เต่าได้มาพักอยู่ที่ Cinnamon Hall จะกลับไปวันจันทรที่ ๑๐ นี้ บอกว่าจะไปแวะเฝ้าท่านที่สงขลา เปนโอกาสฝากจดหมายฉะบับนี้กับซองบุหรี่ยี่ปุ่นใบ ๑ ซึ่งหม่อมฉันเตรียมจะถวายนานแล้วเปนแต่ยังไม่ได้ส่งไป ซองบุหรี่นี้เปนของปลาดที่ขายเพียงราคา ๒๕ เซนต์ไม่ถึง ๒ สลึง ชายใหม่ไปซื้อมาใช้ก่อน หม่อมฉันพิจารณาเห็นปลาดที่มันทำอย่างไรจึงสามารถขายได้ด้วยราคาเท่านั้น ดูเปนของน่าใช้ด้วยเบาและแข็งแรง หม่อมฉันจึงได้ให้ไปซื้อมาอีก ๒ ใบเอาไว้ใช้เองใบ ๑ เตรียมส่งมาถวายท่านใบ ๑ จะได้ทรงใช้เวลาเที่ยวเตร็จเตร่ หายก็ช่างมัน ของยี่ปุ่นที่ทรงหามาประทานจากสิงคโปร์ก็ล้วนเปนของน่าชมทั้งความคิดและฝีมือ ดูจะยักย้ายไปอย่างไรมันมีแต่ดีและน่าชมไปเสียทั้งนั้น

จะทูลสนองความในลายพระหัตถ์ข้อ ๑ เรื่องวัดพุทธคยาที่เมืองสิงคโปร์ พระภิกษุวุฒิสารนั้นถ้าเปนองค์เดียวกับผู้ที่สร้างวัดพุทธคยานั้นไซร้ เปนพระมอญในกรุงเทพฯ ชื่อว่าท่านกร่าง หม่อมฉันเคยไปพบที่วัดชนะสงคราม รู้จักมาตั้งแต่ก่อนมาสร้างวัดที่สิงคโปร์ เปนพระที่ชอบเที่ยวเตร่ไปเมืองไกล เคยไปเมืองมอญ เมืองพะม่า ตลอดจนเมืองลังกาและเมืองอินเดีย เมื่อหม่อมฉันไปสิงคโปร์ใน พ.ศ. ๒๔๗๖ เธอมาหาถึงโฮเตล และเอาโปสต์การ์ดมาให้อย่างถวายท่าน จึงได้รู้ว่าท่านกร่างนั้นเองที่มาสร้างวัดพุทธคยา เวลานั้นพระมิตรกรรม (ซึ่งเดี๋ยวนี้เปนราชทูตสยามอยู่ที่เมืองโตเกียว) เปนกงสุลเยเนอราลอยู่ที่เมืองสิงคโปร์ กระซิบบอกหม่อมฉันว่าความประพฤติตัวไม่ใคร่เรียบร้อยในเรื่องเงินทอง และมีผู้กล่าวหาว่าเกี่ยวข้องกับสีกา ต่อมาถึงเปนความในศาล ถูกหาว่าข่มขืนผู้หญิงจีนคน ๑ แต่ท่านกร่างชนะความคดีก็เปนอันระงับไป จะอย่างไรต่อมาอีกไม่ทราบ คำที่เขียนในโปสต์การ์ดว่าพระศรีธาตุเสด็จประทับใต้ต้น “Sye” นั้น คำว่า ไทร น่าจะเปนภาษามอญ เพราะภาษาฝรั่งมักเรียกต้นไม้ที่พระพุทธเจ้าตรัสรู้ในใต้ต้นว่า “โพธิ” เหมือนกับเรา ถ้ามีคำอธิบายก็ว่า เป็นต้น “Fig” อย่าง ๑ ส่วนต้นไทรมันก็มีชื่อเรียกในภาษาฝรั่งต่างหากว่า ​“Banyan”

หม่อมฉันได้ขอผัดทูลสนองเรื่องพระมหาเถรธรรมยุติกา ขอให้หม่อมฉันแต่งเรื่องประวัตินิกายสงฆธรรมยุติกาว่าจะทูลต่อภายหลังนั้น จะทูลต่อไปในจดหมายฉะบับนี้ หม่อมฉันได้คิดเห็นมาแต่ก่อนนานแล้วว่าเวลานี้เปนสมัยเกิดจลาจลในวิชชาวรรณคดีทั้งถ้อยคำและสำนวน ตลอดจนความคิดที่แต่งหนังสือกัน จึงได้ตั้งปณิธานไว้ว่าจะไม่ให้มีชื่อเสียงหม่อมฉันในสมัยที่กล่าวนี้ เพราะฉะนั้นจึงเลิกแต่งหนังสือให้พิมพ์ แม้จนคำนำหรือประวัติ ใครมาขอก็บอกปัดมากว่า ๒ ปีแล้ว มูลเหตุที่พระมหาเถรธรรมยุติกามาขอให้หม่อมฉันแต่งเรื่องประวัตินิกายสงฆธรรมยุติกานั้น คงจะเกิดแต่เห็นคำปรามาสในหนังสือพิมพ์เปนแน่ แต่ความปราร์ถนาของพระมหาเถรธรรมยุติกาอาจจะเปน ๒ อย่างต่างกัน คือ อย่าง ๑ จะเอาหนังสือที่หม่อมฉันแต่งไปพิมพ์โฆษณาคัดค้านคำที่มีผู้แต่งลงพิมพ์ปรามาส ถ้าเปนอย่างนี้ผิดกับปณิธานของหม่อมฉัน หม่อมฉันเตรียมจะร้องขออย่าให้ทำเช่นนั้น อันเหมือนเอาทองไปรู่กระเบื้อง เปนเครื่องสำหรับร้อนใจเปล่า ๆ แต่คิดเห็นว่าพระมหาเถรท่านอาจปราร์ถนาอีกอย่าง ๑ ว่ายังไม่มีหนังสือเรื่องประวัตินิกายสงฆธรรมยุติกาอันแต่งไว้เปนหลักฐาน เกรงว่านานไปจะไม่มีใครรู้เรื่องเดิมที่เปนมาอย่างไร จะไปหลงเชื่อความเข้าใจผิดของคนชั้นหลัง ถ้าท่านปรารภกันอย่างนี้หม่อมฉันเห็นว่าเปนความจริง แลเปนการสมควรที่จะให้มีหนังสือเช่นนั้นไว้ให้ปรากฏ เปนการรักษาพระเกียรติยศของทูลกระหม่อมด้วย หม่อมฉันจึงได้รับแต่ง แต่จะขอเปนคำขาดว่าอย่าเพ่อให้พิมพ์จนให้พ้นสมัยจลาจลของวรรณคดี จะต้องรอไปอีก ๑๐ ปีหรือ ๒๐ ปีก็ตามที แต่การที่จะแต่งนั้นก็จะไม่สำเร็จได้โดยเร็วนัก คงจะไม่เกี่ยวข้องกับไปทะเลาะเบาะแว้งกับผู้หนึ่งผู้ใด ขออย่าทรงพระวิตกเลย

นึกเรื่องที่จะทูลบันเล็งในสัปดาหะนี้เรื่อง ๑ เมื่อสองสามเดือนมาแล้ว หลวงภาษาพิรัช^๑กงสุลสยามที่เมืองปีนัง มีจดหมายมาถึงหม่อมฉันฉะบับ ๑ ว่ามีบัณฑิตย์ในราชการอังกฤษที่สหรัฐมลายูถามมาว่าชื่อเมือง Klang อันเปนเมืองหลวงของอาณาเขตต์สลางอเปนคำภาษาไทยหรือมิใช่ กงสุลรับเขาไปว่าในภาษาไทยมีคำว่า กลาง ตรงกัน แล้งจึงมาปรึกษาหม่อมฉัน ๆ มีจดหมายตอบกงสุลไปว่าชื่อเมือง Klang นั้น หม่อมฉันเคยได้ยินอังกฤษเขาเรียกออกเสียงว่า “กะลัง” ไม่ตรงกับคำ กลาง ของเรา ได้ตอบไปแต่เท่านี้

​เมื่อตอบไปแล้วมาพิจารณาดูถึงชื่อเมืองและตำบลต่าง ๆ ในแดนไทยทางแหลมมลายู ทางทะเลตะวันตกตั้งแต่เมืองตะนาวศรี เมืองมริด ระนอง ตลอดลงมา มันไม่ใช่คำภาษาไทยเสียเลย พิจารณาต่อเข้าไปทางด้านในชายทะเลปักษ์ใต้ตั้งแต่สหวี ตะโก เปนต้นตลอดลงมา จนพัทธลุง สงขลา ก็ไม่ใช่คำภาษาไทยแทบทั้งนั้น แต่จะเปนภาษาอะไรก็ไม่รู้แน่ ขอถวายให้ทรงพิจารณา

หม่อมฉันหวังใจว่าเสด็จมาประทับเที่ยวเตร่ที่สงขลา จะทรงเปนสุขสำราญดีอยู่ทั้งผู้ที่ตามเสด็จด้วยทุกคน ถ้าหากที่ยอดเขาปีนังมีศาลเทพารักษ์ หม่อมฉันจะขึ้นไปบนบวงขอให้ดลใจคุณโตให้ออกมาปีนังโดยเร็ว ลูกเต้าเธอก็บ่นกันอยู่ทุกคนว่าอยากให้มา.