วันที่ ๑๗ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๘๗ ดร

​Cinnamon Hall,

206 Kelawei Road, Penang. S.S.

วันที่ ๑๗ ตุลาคม พุทธศักราช ๒๔๘๗

ทูล สมเด็จกรมพระนริศร ฯ

สัปดาหะนี้สบเวลานายแก้วลาเข้าไปกรุงเทพ ฯ ไม่มีเสมียน หญิงพูนมีแก่ใจรับอาสาเปนพนักงานดีดพิมพ์ตลอดเวลา ๒ สัปดาหะ กว่านายแก้วจะกลับ

หม่อมฉันได้รับลายพระหัตถ์ฉะบับลงวันที่ ๑๒ ตุลาคม ยินดีขอบพระคุณที่ทรงแก้ไขทักท้วงวินิจฉัยที่หม่อมฉันส่งไปถวาย ๒ เรื่องให้บริบูรณ์ หวังว่าความรู้เรื่องนั้นๆ จะปรากฏอยู่เปนหลักฐานแก่คนภายหน้าสืบไป

เรื่องเมืองตะกั่วป่าที่ตรัสถามมาในลายพระหัตถ์นั้น เผอิญมาประจวบเวลาหม่อมฉันได้รับรายงานดอกเตอร์เวลส์ เสนอสมาคมรอแยลเอเซียติค ประเทศอังกฤษ ซึ่งแต่งให้มาตรวจหาหนทางที่พวกชาวอินเดียมายังประเทศสยามแต่โบราณ พิมพ์แล้วเขาส่งมาให้หม่อมฉันฉะบับ ๑ ได้ความตรงตามหม่อมฉันเคยคาด ว่าแต่โบราณเมืองตะกั่วป่าเปนสถานที่สำคัญของชาวต่างประเทศที่ไปตั้งเมืองไชยา แต่ในรายงานความอยู่ข้างพิสดาร จะเขียนทูลในจดหมายฉะบับนี้หม่อมฉันนึกเกรงใจหญิงพูนผู้ดีดพิมพ์ ด้วยมีเรื่องวินิจฉัยให้เธอพิมพ์สำหรับถวายในสัปดาหะนี้ยาวอยู่แล้ว ขอประทานผัดรอเรื่องเมืองตะกั่วป่าไว้ทูลในสัปดาหะหน้าต่อไป.

วินิจฉัยประเพณีแต่งงานอย่างโบราณ

ในบทเสภา (ฉะบับหอพระสมุดฯ พิมพ์) เล่ม ๑ เมื่อพลายแก้วแต่งงานกับนางพิมพ์หน้า ๑๕๐ ตอน ๑ เมื่อขุนช้างแต่งงานกับนางวันทองหน้า ๒๕๓ ตอน ๑ กับในเล่ม ๓ เมื่อแต่งงานพระวัยกับนางศรีมาลา หน้า ๒๐๙ อีกตอน ๑ พรรณนาถึงกระบวรพิธีแต่งงานบ่าวสาวอย่างโบราณ ตรงกับที่ได้เคยเห็นแต่ก่อนบ้าง เคยได้ยินเล่ากันมาบ้าง แปลกกับที่ทำกันในปัจจุบันนี้ จึงเก็บเอาเนื้อความมาแต่งวินิจฉัยนี้ ยกเอากระบวรในตอนแต่งงานพลายแก้วกับนางพิมพ์ตั้งเปนหลัก เอาความในตอนอื่นประกอบ

​๑. เมื่อนางทองประสีผู้ปกครองเจ้าบ่าว ไปขอนางพิมพ์ต่อนางศรีประจันต์ผู้ปกครองเจ้าสาว หาผู้ใหญ่สูงอายุในตำบลนั้นอันเปนที่นับถือด้วยกันทั้งสองฝ่าย (จึงเรียกว่าเถ้าแก่) ไปด้วย ๔ คน เมื่อนางทองประสีขอลูกสาว นางศรีประจันต์ว่า

บทตรงนี้ส่อว่าผู้ปกครองเปนผู้ขอ เถ้าแก่เปนผู้รับประกัน

๒. เมื่อแม่ยอมยกลูกสาวให้แล้ว ผู้ปกครองทั้งสองฝ่ายปรึกษากันต่อไปถึงกำหนดทุนสิน และหาฤกษ์กำหนดวันงาน แต่นั้นทางฝ่ายเจ้าบ่าวก็แต่งตัวไม้เรือนหอ แล้วขนเอาไปเตรียมไว้ที่บ้านเจ้าสาว ฝ่ายข้างเจ้าสาวก็เตรียมทำของเลี้ยง

๓. ครั้นถึงฤกษ์แรก เจ้าบ่าวบอกแขกขอแรงพวกพ้องพากันไปยังบ้านเจ้าสาวแต่ดึก พอได้แสงอรุณก็ตั้งพิธีทำขวัญเสาแล้วลงมือปลูกเรือนหอแล้วเสร็จในวันนั้น ข้างฝ่ายเจ้าสาวเลี้ยงอาหารพวกปลูกเรือน

การปลูกเรือนหอให้แล้วในวันเดียว เคยทราบว่าทำกันเปนสามัญมาแต่ก่อน บางตระกูลยังถือแปลกออกไปให้ใช้แต่ไม้หมากทำเสาเรือนหอก็มี ส่วนเครื่องแต่งเรือนเปนของฝ่ายเจ้าสาวจะต้องหา

สันนิษฐานว่าเรือนหอแต่งงานนั้น ทำสำหรับให้อยู่ชั่วคราวพอผู้ปกครองฝ่ายหญิงวางใจ เช่นมีลูกด้วยกันแล้วก็ดีหรือเห็นว่ารักใคร่คุ้นกันสนิทสนมแล้วก็ดี ก็ยอมให้พากันไปตั้งบ้านเรือนอยู่เปนอิสสระต่างหาก หรือไปอยู่บ้านของเจ้าบ่าวอันเปนผู้มีถิ่นฐานของตนเองอยู่แล้ว เพราะเหตุนั้นจึงไม่ทำเรือนหออย่างมั่นคง แต่โดยปกติคงต้องปลูกเรือนหออยู่ด้วยกันที่บ้านเจ้าสาวก่อนทั้งนั้น ประเพณีที่ยอมให้เจ้าสาวไปอยู่บ้านเจ้าบ่าวแต่แรกแต่งงาน น่าจะมีแต่ในตระกูลซึ่งเจ้าบ่าวไม่สามารถจะทิ้งที่อยู่ไปได้ เช่นต้องปกครองบ้านเมือง

๔. ต่อวันปลูกหอมา ในบทเสภาว่า

​การแห่ขันหมากอย่างว่านี้ได้เคยเห็นมาหลายครั้ง

คำที่เรียกว่า “ขัน” นั้นแปลกอยู่ ไทยข้างใต้เช่นชาวกรุงเทพฯ หมายความว่าภาชนะอย่างรูปคล้ายมะพร้าวครึ่งซีก แต่ไทยข้างเหนือเช่นชาวเชียงใหม่เขาหมายความภาชนะอย่างมีเชิง เช่นที่ไทยใต้เรียกว่า “พาน” นั้น ที่จริงเมื่อคิดดูก็เห็นว่าจะมาแต่มูลอันเดียวกันนั้นเอง คือแต่เดิมมนุษย์ใช้กลามะพร้าวเปนภาชนะใช้สอย ต่อมาเมื่อรู้จักหล่อโลหะใช้ ก็ทำภาชนะนั้นด้วยโลหะเรียกกันว่า “ขัน” ทั้งไทยใต้และไทยเหนือ ต่อมาอีกมีผู้คิดทำเชิงต่อขันให้สูงขึ้น ไทยเหนือเรียกคงอยู่ว่า “ขัน” ตามเดิม ไทยใต้เดิมเรียกว่า “ขันเชิง” ต่อมาเมื่อทำขันเชิงชนิดที่ใช้สำหรับวางของแห้ง ขังน้ำในนั้นไม่ได้ จึงเรียกกันว่า “พาน” ที่ว่านี้โดยเดา แต่ปลาดอยู่ที่มีเครื่องราชูปโภคสิ่งหนึ่งซึ่งใช้ทั้ง ๒ คำนั้นรวมกันเรียกเปนชื่อว่า “พานพระขันหมาก” ข้อนี้ที่ส่อให้สันนิษฐานดังกล่าวมา

ถ้าว่าฉะเพาะที่ในบทเสภาที่เรียกกันว่า “ขันหมาก” เห็นจะเปนภาชนะใส่หมากสำหรับเลี้ยงแขกที่เชิญมาในวันงานนั้นเอง จะใส่ขันหรือด้วยพานก็ได้ ขันหมากเอกสำหรับแขกที่ศักดิ์สูง งานที่เห็นมีขันหมากเอกมากก็ยิ่งมีหน้ามีตา เพราะจะมีคนสูงศักดิ์มาช่วยมากจึงได้ตกแต่งขันหมากเอกให้หรูหราผิดกับขันหมากสามัญ หญิงสาวที่ถือขันหมากไปตอนเช้าก็เห็นจะเปนสาวใช้ที่ตั้งพานหมากเลี้ยงแขกในตอนเย็นด้วย

๕. เมื่อเรือขันหมากถึงบ้านเจ้าสาว บทเสภาว่า

ความตรงนี้วินิจฉัยข้อต้น ส่อถึงเหตุที่มีเครื่องดนตรีประโคมไปในเรือขันหมาก ข้อหลังส่อถึงที่ตาผลเอาไม้กั้น อันประเพณีงานของชาวบ้านที่ประโคมเครื่องดนตรีไปในเรือ โดยปกติมักเปนการบอกบุญ เหมือนเช่นแห่กฐินหรือผ้าป่า ประสงค์จะชักชวนชาวบ้านให้มาช่วยกันทำบุญ แต่แห่ขันหมากไม่มีกิจเช่นนั้น จึงเห็นว่าเครื่องดนตรีนั้นสำหรับประโคมบอกให้ยินดีเมื่อไปถึงบ้านเจ้าสาว ไม่เช่นนั้นก็จะต้องไปตะโกนให้เปิดประตูรับ ข้อที่มีผู้มากีดกั้นก็มิใช่อื่นคือผู้เปนโทวาริกรักษาประตู ต้องดูแลให้รู้ว่าใครมาและไต่ถามให้ทราบกิจเสียก่อน แล้วจึงเปิดประตูรับ

๖. เมื่อพวกนำขันหมากขึ้นเรือนเจ้าสาวแล้ว มีในบทเสภาต่อไป (แต่ในบทตอนขุนช้างแต่งงานกับนางวันทอง ความตรงนี้ชัดเจนดีกว่าเพื่อน) จึงคัดเอามาลง ว่า

ความตอนนี้ส่อว่าเถ้าแก่ (ทั้ง ๔ คนที่ไปเมื่อวันขอ) เปนผู้นำขันหมากไป ทางฝ่ายเจ้าสาวก็หาเถ้าแก่ไว้รับ เถ้าแก่คนกลางทั้งสองฝ่ายเปนพนักงานตรวจตราสิ่งของที่ฝ่ายเจ้าบ่าวจะต้องให้ให้ถูกต้องตามสัญญา และสิ่งของที่ให้นั้นเปนของกินสำหรับเลี้ยงแขกประเภท ๑ เงิน “ทุน” (ซึ่งผู้ปกครองให้ฝ่ายละครึ่ง) สำหรับคู่บ่าวสาวจะได้รวมกันใช้ในการตั้งตัวประเภท ๑ “สินสอด” ของขวัญเจ้าบ่าวให้แก่เจ้าสาวประเภท ๑ “ผ้าไหว้” คือผ้านุ่งกับผ้าห่มจัดเปนสำรับสำหรับคู่บ่าวสาวให้ผู้ใหญ่ในสกุลทั้งสองฝ่ายเวลาไปไหว้เมื่อแต่งงานแล้ว เมื่อฝ่ายเจ้าสาวรับเครื่องขันหมากเสร็จแล้วเลี้ยงอาหารและแจกของแถมพกแก่พวกที่ไปรับขันหมากทั่วกัน

๗. เมื่อเวลาเย็น (วันขันหมากไปนั้น) ทำพิธีสงฆ์ นิมนต์พระมาสวดมนตร์ ตัวเจ้าบ่าวกับเจ้าสาวต่างมีเพื่อนบ่าวและเพื่อนสาวราวฝ่ายละ ๑๐ คน หัวหน้าเรียกว่า “บ่าวนำ” และ “สาวนำ” ห้อมล้อมพาตัวเจ้าบ่าวกับเจ้าสาวไปนั่งตั้งวงแยกกันอยู่ข้างหน้าพระสงฆ์ (กระบวรพิธีนี้ บทเสภาตอนแต่งงานพระวัยพรรณนาชัดเจนกว่าเพื่อน) จึงคัดมาลง ว่า

บทตอนนี้แสดงประเพณีแต่งงานอย่างโบราณ ที่ผิดกับที่ทำกันชั้นหลังเปนข้อสำคัญ คือ

ก. พระสวมมงคลคู่ให้บ่าวสาว

ข. การรดน้ำแต่งงานพระเปนผู้รดเมื่อสวดมนตร์จบ

​ค. รดน้ำด้วยเอาโอตักน้ำ “ซัด” เปียกทั้งตัว (มีในบทเสภาว่าต้องผลัดผ้าแต่งตัวใหม่ทั้งเจ้าบ่าวเจ้าสาว)

ฆ. การที่พวกเพื่อนบ่าวสาวเข้ารับน้ำมนตร์ เปนอุบายที่จะแกล้งเบียดตัวเจ้าบ่าวกับเจ้าสาวให้เข้าไปชิดติดกัน

รดน้ำอย่างว่ามานี้ในบทเสภาเรียกว่า “ซัดน้ำ” (เห็นจะเปนภาษาไทยคำเดียวกับ “สาดน้ำ” นั่นเอง) แม้รดน้ำเด็กเมื่อโกนจุกก็ให้พระ “ซัด” น้ำอย่างว่านี้ (มีอยู่ในบทเสภาตอนโกนจุกพลายงาม) น่าสันนิษฐานว่าจะเปนประเพณีเดิมของไทยจึงประพฤติกันแพร่หลายในชั้นพลเมือง วิธีที่ให้ผู้ใหญ่ในวงศญาติรดน้ำสังข์แก่คู่บ่าวสาว น่าจะเปนประเพณีพวกพราหมณาจารย์พามาแต่อินเดีย อนุโลมต่อพิธีอภิเศก เห็นจะใช้แต่ในมณฑลบุคคลชั้นสูงเช่นเจ้านายเปนต้น

เมื่อเสร็จพิธีซัดน้ำ ถวายไทยธรรมพระสงฆ์แล้วเวลาค่ำมีการเลี้ยงแขก จัดเลี้ยงเปนชั้นๆ ตั้งแต่ตัวนายลงไปตลอดจนบ่าวไพร่ แต่เลี้ยงผู้หญิงกับผู้ชายไม่ปะปนกัน

๘. รุ่งเช้าเลี้ยงพระที่ได้สวดมนตร์เมื่อวันก่อน ตัวเจ้าบ่าวกับเจ้าสาวต้องตักบาตด้วยกัน เลี้ยงพระแล้วเปนเสร็จการพิธี

๙. การส่งตัวเจ้าสาวยังรอต่อมาอีก ดูราวกับเพื่อจะเกลี้ยกล่อมให้เจ้าสาวยอมไปสู่ชายหายอดสูเสียก่อน ในระหว่างนั้นเจ้าบ่าวต้องนอนคอยอยู่ที่เรือนหอสักสองสามวันผู้ปกครองจึงพาตัวเจ้าสาวไปส่งให้ในเวลาค่ำวันหนึ่ง เมื่อจะไป “ส่งตัว” นั้นลอบไปมิให้ใครรู้ แม้ตัวเจ้าบ่าวก็ไม่บอกให้รู้ล่วงหน้าก่อน

เมื่อเขียนวินิจฉัยประเพณีแต่งงานอย่างโบราณตอนที่ปรากฏในบทเสภาแล้ว นึกขึ้นถึงเรื่องที่เคยได้ยินเล่ากันมาว่าเมื่อในรัชชกาลที่ ๓ ผู้สูงศักดิ์เช่นเจ้านาย ถ้าอยากได้ลูกสาวใคร สามารถจะพาพรรคพวกไปฉุดเอาตัวหญิงนั้นไปเปนเมียตามอำเภอใจ และเล่ากันพิสดารต่อไปว่าครั้งหนึ่งลูกเธอไปฉุดลูกสาวเขา ผู้ปกครองหญิง (ทำนองจะเปนข้าราชการ) ถวายฎีกา พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวตรัสว่า “ทำไมลูกของข้าไม่สมกับลูกของเจ้าหรือ” ผู้ถวายฎีกาก็ต้องนิ่งไป คำเล่าเช่นนี้ไม่น่าเชื่อว่าพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวจะทรงเห็นชอบหรือแม้แต่เพิกเฉย ในการที่พระเจ้าลูกเธอเที่ยวข่มเหงผู้อื่นเช่นนั้น น่าจะเปนเพราะไม่มีใครกล้ากราบทูลให้ทรงทราบ ด้วยกลัวการแก้แค้นของผู้มีอำนาจยิ่งกว่าอย่างอื่น แต่เรื่องฉุดลูกสาวนั้นมีแน่ แต่เหตุอันหนึ่ง ซึ่งทูลกระหม่อมทรงตั้งประเพณีเสด็จออกรับฎีการาษฎรด้วยพระองค์เองทุกสัปดาหะ จึงสงบแต่ในรัชชกาลที่ ๔ มา

​เมื่อหม่อมฉันอ่านหนังสือเรื่องประเทศต่าง ๆ ไปพบกล่าวถึงการพิธีแต่งงานของมนุษย์พวกที่อยู่ตามทะเลทราย ว่าเจ้าบ่าวขี่ม้าคุมพรรคพวกไปรับตัวเจ้าสาวขึ้นหลังม้าพาไป เหมือนอย่างว่าสามารถชิงเอาไปเปนเมียได้ด้วยมีฤทธิเดชมาก แล้วนึกต่อไปถึงเรื่องพระอินทร์ชิงลูกสาวท้าวเวปจิตติในนิทานธรรมบท (มีรูปภาพเขียนไว้ในพระอุโบสถวัดราชบุรณ) และเรื่องอิเหนาที่ท้าวกะหมังกุหนิงยกกองทัพไปดีเมืองดาหา เพราะเหตุขอนางบุษบาท้าวดาหาไม่ให้ ส่อให้เห็นว่าแต่โบราณนิยมกันว่าถ้าใครสามารถอาจจะหาเมียได้ด้วยพลการนับว่าเปนผู้วิเศษ มูลของการฉุดลูกสาวน่าจะมาแต่ประเพณีซึ่งนิยมกันแต่ดึกดำบรรพ์ดังกล่าวมา พวกพราหมณาจารย์เอาเข้ามาแถลงจึงมาเกิดขึ้นในประเทศนี้ แต่ว่าชั้นเดิมเห็นจะประพฤติแต่ในระหว่างตระกูลอันยศศักดิ์สมกัน และพาไปเปนเมียหลวง และฉะเพาะแต่ในกรณีที่ผู้ปกครองไม่ยอมยกให้โดยดีเท่านั้น ครั้นนานมาเมื่อความรู้และความเลื่อมใสในจารีตโบราณวิปริตไปก็กลายเปนวิธีสำหรับคนพาลที่มีอำนาจ เที่ยวฉุดคร่าหาเมียน้อยเล่นตามใจหม่อมฉันคิดเห็นดังนี้.