วันที่ ๖ เมษายน พ.ศ. ๒๔๗๘ น

​ตำหนักปลายเนีน คลองเตย

วันที่ ๖ เมษายน ๒๔๗๘

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรง ทราบฝ่าพระบาท

ขอประทานกราบทูลรายงานว่าเกล้ากระหม่อมกลับมาถึงบ้านแล้ว ไปเที่ยวไหนไม่รอดร้อนเต็มที แม่โตเอาอ้ายบุญเรือง (แขกกาลิง) ตามไปเที่ยวกรุงเก่า กลับมาก็เปนบ้าไปเสียแล้ว ให้มีแต่ความกลัว ที่บ้านเวลานี้กำลังร้อยฉัตรดอกไม้กันชุลมุน เพื่อจะนำไปถวายบูชาพระเดชพระคุณพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก ที่ปฐมบรมราชานุสสรณ์เย็นวันนี้

เกล้ากระหม่อมได้ตัดรูปที่เขาลงหนังสือพิมพ์มาถวาย สดุดใจที่รูปข้างบน เขาว่าเปนประตูสพานหัน แต่เห็นไม่ใช่เลย ประตูที่มีหอรบข้างบนเช่นนั้นในกรุงเทพฯ ไม่มี เท่าที่จำได้มีแต่ที่นครราชสีมากับสงขลา รูปนี้คล้ายประตูที่สงขลา แต่ว่ากำแพงมิได้ก่อด้วยหินก้อน ๆ จึงเปนอันว่าไม่ใช่สงขลา ที่นครราชสีมาจำได้แต่ประตูชัย แต่ที่ประตูนั้นหอรบเปนไม้หลังคาเปนทรงไทยคฤหสามตอน ประตูด้านอื่นจำไม่ได้ ตัดถวายมาเพื่อฟังฝ่าพระบาททรงพยากรณ ที่เขาลงรูปเทียบไว้อีกสองรูปนั้น ด้วยเขาเข้าใจว่าถนนที่ปรากฏในรูปบนนั้น เปนถนนมหาชัยภายในกำแพง แต่เกล้ากระหม่อมดูกำแพงเห็นเปนด้านนอกไม่ใช่ด้านใน นึกถึงนครราชสีมานึกไม่ได้ ว่าถนนริมกำแพงที่มีตึกกว้านร้านตลาดมีที่ตรงไหน นึกได้แต่ในถนนที่ตรงเข้าไปสู่ประตูชัยก็เปนตึกกว้านทั้งสองฟาก ที่มีท่อน้ำใช้อยู่กลางถนนนั้นแหละ ทำให้หน้าตาเปนนครราชสีมาอยู่มาก

ที่กราบทูลมาแล้วในเรื่องกรมรักษาพระองค์เห็นจะผิดพลาดอยู่มาก เพราะนานแล้วหลงลืมไป เจ้ากรมรักษาองค์ปืนปลายหอก ที่ทูลว่าหลวงอภิบาลภูวนาถกับหลวงราชคฤหรักษนั้น ชื่อหลังเอาเข้าปรับผิดคู่ คู่ของเขา คือขุนผดุงสีตลาอาสน์ ขุนราชคฤหรักษ์เปนขุนพิเศษในกรมรักษาพระองค์ปืนทองปราย ชื่อเจ้ากรมรักษาพระองค์ปืนปลายหอกคู่ด้วยหลวงอภิบาลภูวนาถนั้นยังนึกไม่ออก ชื่อขุน ๆ หลวง ๆ ร่วง ๆ ในกรมรักษาพระองค์นึกได้มาก แต่ปรับเข้ายังไม่ถูก นึกได้ขุนสุดกระบวนรบกับขุนจบกระบวนยุทธคู่หนึ่ง อยู่ในกรมรักษาพระองค์ปืนปลายหอก ว่าเปนนายทหาร ดูชื่อก็สมเช่นนั้น แต่ผู้ดำรงศักดิอันนั้นที่เกล้ากระหม่อมพบก็ไม่เคยคุมทหาร แปลว่าเปนใหม่ แต่เมื่อมีตำแหน่งนายทหารอยู่ ก็นำไปให้เห็นว่าได้เคยจัดเปนทหารมาแล้วก่อนเกณฑ์ส่งไปหัดอย่างยุโรป นึกได้ตงิด ๆ ดูเหมือนหนังสือฝรั่งแต่งเรื่องเมืองไทยฉะบับใดฉะบับหนึ่งในยุครัชชกาลที่ ๔ มีรูปสถานที่ต่าง ๆ ​เช่นกรงนกและหอนาฬิกาเปนต้นนั้น ดูเหมือนรูปหนึ่งมีทหารอยู่ในนั้น ท่วงทีเปนทหารครั้งนโปเลียนโบนาปาต ถ้าไม่ใช่ฝันแล้วทหารนั้นจะต้องเปนทหารรักษาพระองค์ปืนปลายหอกชั้นเดิม อนึ่งตามที่กราบทูลมาก่อนว่าเขามาทำท่าปืนทองปรายให้ดูเหมือนกระบี่กระบองนั้น คิดต่อมาเห็นว่าจะเปนการที่เขาหลอก ไม่เห็นมีมูลอะไรที่จะพึงมีท่าทาง

พระยาอัพภันตร์^๑กับพระยาสุรนาถ (เทิ่ง)^๒ ตายแล้ว