วันที่ ๒๗ เมษายน พ.ศ. ๒๔๗๘ น

​ตำหนักปลายเนีน คลองเตย

วันที่ ๒๗ เมษายน ๒๔๗๘

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรงฯ ทราบฝ่าพระบาท

ขอประทานตอบลายพระหัดถ์ลงวันที่ ๑๓ ขอบพระเดชพระคุณที่โปรดประทานกฎมนเทียรบาลพะม่าไปอีกตอนหนึ่ง ได้พิจารณาแล้ว และจดบันทึกความเห็นถวายมานี้แล้วตามที่สดุดใจ

ยูบิลีพระเจ้ายอชดูจะทำกันใหญ่มาก เห็นหนังสือพิมพ์เขาลงโปรกรามม์จะทำการติดต่อกันไปถึงสามเดือน เปนพระเดชพระคุณอย่างยิ่งแล้วที่ตรัสชวนให้หญิงอามมาดูแห่ที่ปินัง แต่ขอประทานโทษให้มาก็ไม่มีใครใช้ช่วยงานวันเกิด แต่ที่จริงก็ไม่มีงานใหญ่โตอะไรมิได้ จะทำบุญเล็กน้อยเท่านั้น หากแต่ครอบครัวเล็ก ยิ่งคิดไม่อาศัยใคร ลูกก็ยิ่งจำเปน ต้องการมาก

ตามที่ตรัสถึงประตูพระบรมมหาราชวังทางด้านใต้ ว่าเปนประตูมีหอรบข้างบน เกล้ากระหม่อมไม่รู้สึกนึกไม่ออกเลย ต่อแต่ได้รับลายพระหัดถ์แล้วเข้าไปในวังจึงเจาะดูทำชอบกล เปนหลังคาคฤห์ แต่ตัดช่องประตูขึ้นไปเกือบถึงชายคา บนหลังประตูไม่มีห้อง มีห้องอยู่สองข้างประตู แต่ไม่มีช่องที่จะต่อสู้ทางด้านหน้าเลย ตันทึบ มีแต่ประตูเล็กทางด้านข้าง ออกได้ทางเชิงเทินข้างในเท่านั้น ดูจะเปนห้องพักของผู้กำกับหน้าที่มากกว่าหอรบ ที่จันทบุรีเกือบจำได้ ดูเหมือนมีหน้าต่างเปิดออกมาทางด้านหน้าได้ แต่ที่ราชบุรี กาญจนบุรีจำไม่ได้เลย ที่นครราชสีมาได้สอบถามพระยาเพชรดา ได้ความว่าที่มีหอรบปรากฏอยู่ก็แต่ประตูชัยเท่านั้น ประตูอื่นข้างบนหักพังไม่มีอะไรเหลือ จะเคยมีหอรบหรือไม่มีไม่ทราบ

เรื่องฝรั่งขุดค้นเมืองโบราณแถวแม่น้ำสินธุ พบรูปลึงค์ซึ่งเปนของที่นับถือมาก่อนพวกอารยัน ยุติต้องกันกับที่ว่าพบในกลางทวีปอาฟริกานั้นดีอยู่มากเปนหลักให้รู้ความจริงยาวออกไปได้ เมื่อตรัสบอกไปคราวที่ได้ทรงทราบมาครั้งก่อนนั้น ได้ตรัสถามเข้าไปด้วยว่าได้ทราบทางฮินดูเขาว่ากะไรกันบ้างในเรื่องลึงค์ เกล้ากระหม่อมไม่สามารถกราบทูลให้เปนหลักฐานได้ เพราะท่านพวกครู ๆ ฮินดูนั้น ลิ้นแกยาว แกเล่านิทานหลอกเล่นตามชอบใจ อย่าหาอื่นไกล เอาแต่เพียงว่าทำไมจึงทำรูปพระคเณศหัวเปนช้างเท่านั้น เกล้ากระหม่อมก็ได้พบนิทานถึงสามเรื่องที่บอกเหตุ แต่ไม่เหมือนกันเลย

เมื่อถวายผ้าจำนำวรรษาที่วัดราชประดิษฐ เกล้ากระหม่อมขึ้นไปบูชาพระบรมรูป​ทูลกระหม่อมบนปราสาท ดูดูรู้สึกว่าไม่ดี นึกว่าสู้ที่ปราสาทเมืองเพชรไม่ได้ จึงสั่งไปให้เขาถ่ายส่งมาให้ แต่ผเอิญเขาถ่ายไว้แล้วเขาพิมพ์ส่งมาให้เปนหลายแผ่น จึงได้ส่งมาถวายแผ่นหนึ่ง ดูกลับจะเลวกว่าที่วัดราชประดิษฐซ้ำไปเสียอีก

เมื่อวานซืนนี้ พระยาเทวา^๑คัดบทระเบง กุลาตีไม้ และชื่อท่าโหม่งครุ่มมาให้ แกว่าค้นพบจดไว้ในกองพิธีที่กระทรวงวัง เปนลายมือพระยาราชเวศม^๒ เข้าใจว่าเจ้าพระยาธรรมาจะให้สืบจดไว้ เกล้ากระหม่อมได้รับก็พอใจ เพราะที่รู้ก็เท่าที่ได้ยิน ไม่ครบถ้วนเช่นที่จดมา แต่พิจารณาเห็นเลอะเทอะ จึงได้ลองจัดเรียบเรียงใหม่ ได้คัดถวายมาทอดพระเนตรเล่นด้วยแล้ว

ลายพระหัดถ์ลงวันที่ ๒๐ ได้รับประทานแล้ว ขอประทานถวายตอบคราวหลัง

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด