วันที่ ๑๔ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๗๘ น

​ตำหนักปลายเนีน คลองเตย

วันที่ ๑๔ มีนาคม ๒๔๗๘

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรง ทราบฝ่าพระบาท

ลายพระหัตถ์ลงวันที่ ๕ เดือนนี้ ตรัสเล่าถึงที่เสด็จไปประพาสคาเมรอนไฮแลนเดอส์ ทั้งประทานโปสต์ก๊าดมีรูปที่นั้นไปด้วยอีกสองแผ่น สอดไปกับลายพระหัตถ์แผ่นหนึ่ง ประทานไปต่างหากอีกแผ่นหนึ่ง ได้รับประทานแล้วทั้งนั้นเปนพระเดชพระคุณล้นเกล้า แต่ตามเรื่องและรูปภาพฟังดูไม่รู้สึกสนุก รู้สึกว่าดีอยู่แต่ที่ได้พบกับทูลกระหม่อมชายเท่านั้น สิ่งที่น่ารู้มีอย่างหนึ่ง คือสแตมป์ที่ปิดโปสต์ก๊าดประทานไป มีหนังสือบอกในสแตมป์ว่า มลายา รูปคนในนั้นเปนใครก็ไม่ทราบ เปนรูปแขก เชื่อเอาว่าเปนรูปเจ้าเมืองปะหัง ถ้าหากเปนเช่นนั้น เมืองต่างๆ ในแหลมมลายู เมืองใครก็จะมิมีสแตมป์ประจำเมืองทุกเมืองไปกระนั้นหรือ ดูยับย่อยนัก ขอประทานอธิบายในข้อนี้

จำจะต้องกราบทูลซ้ำในเรื่องครัวอีก ด้วยได้เห็นในหนังสือพิมพ์เขาจ่าหน้าข่าวว่า “จะให้เทศบาลทำบาญชีสำมโนครัวใหม่” สดุดใจเจียนหกล้ม “สำมโน” แปลว่ากะไรติดอย่างฉกาจ แต่ก็ติดใจคิดไม่หยุด ภายหลังเห็นขึ้นว่าหรือจะเปน สามโณ แปลว่า ของสมณ บาญชีครัวของสมณ คือพวกข้าพระโยมสงฆ์เสียดอกกระมัง แล้วภายหลังไม่เข้าใจความหมาย เอามาใช้เรียกบาญชีครัวคนทั่วไป พุ่งถวายมาเพื่อทรงพระดำริเล่น

กับได้เห็นในหนังสือพิมพ์อีกเหมือนกัน เขาเล่าถึงเมืองภูเกต โดยผู้สืบข่าวของเขาไปเที่ยวมา เขาครวญครางในเรื่องความไม่สดวกที่น้ำทะเลเรือเมลไปถึงแล้วขึ้นไม่ได้ ต้องรออยู่ตั้งชั่วโมงจนน้ำขึ้น เรือยนต์เล็กจึงออกมารับได้ ข้อไม่สดวกตามที่เขาครวญนี้ไม่รู้สึกประหลาดใจเลย เมืองชายทะเลถมไปที่เปนเช่นนั้น แต่ไปนึกฉงนอยู่ที่ปากอ่าวเมืองภูเกตมีเรือขุดแร่ขุดอยู่ในท้องทะเล ควรที่จะเปนการช่วยให้ทะเลลึกลงได้ แต่ไม่ทราบว่าเขาทำกันอย่างไรอยากไปเห็น แต่ก็ไม่ได้ไป มีแต่ความสงสัยอยู่ร้อยแปดประการจริงอยู่ ก็คงเหมือนเรือขุดอย่างที่เห็นแล้วในเหมืองบนบก ขุดไปข้างหน้าถมไปข้างหลัง ส่วนการจะให้กินหน้าและเลื่อนไปข้างๆ นั้นบังคับด้วยเชือกอันผูกกับหลักซึ่งตอกไว้บนพื้นดิน ที่ขุดในทะเลคิดว่าคงใช้สมอทอดแทนตอกหลักผูกเชือก แต่ถ้าเวลามีคลื่นเขาจะทำกันอย่างไร อีกประการหนึ่งดินที่ขุดขึ้นคัดเอาแร่ออกแล้วนั้นเขาทำอย่างไร มีเรือรับเอาไปเททิ้งที่สมควรหรือ ถ้าเช่นนั้นก็ควรจะเปนการช่วยให้ทะเลลึกลงได้ หรือ​ทิ้งดินคืนกลับลงไปในทะเลนั้นเอง ถ้าทำเช่นนั้นก็เลวเต็มที บริษัทคิดเอาแต่ประโยชน์ตัวเท่านั้น ไม่ให้ประโยชน์แก่บ้านเมืองบ้างเลย และผู้บัญชาการเมืองก็ควรจะคิดจะบังคับบริษัทให้ทำการเปนประโยชน์แก่บ้านเมืองบ้าง ข้อนี้ทำให้คิดถึงพระยารัษฎาซิมบี้ ถ้ายังมีชีวิตอยู่จัดการเรื่องนี้ คงจะจัดให้เปนประโยชน์แก่บ้านเมืองได้เปนอันมาก ตามที่ทรงพรรณนาคุณพระยารัษฎาไว้ ในอธิบายเรื่องเมืองตะกั่วป่าตอนที่ ๖ นั้น ที่เกล้ากระหม่อมได้ทราบแล้วก็มาก ที่ยังไม่เคยทราบก็มากเห็นว่าเปนคนฉลาดเฉียบแหลมรู้ที่ได้ที่เสียที่สุด เหมือนหนึ่งเรื่องขายที่ว่าการมณฑลภูเกตเปนต้น เกล้ากระหม่อมไปเมืองภูเกตกำลังเขาพูดจาว่ากล่าวกันอยู่ทีเดียว เกล้ากระหม่อมนึกประมาทว่าไม่สำเร็จ เห็นว่าพระยารัษฎาเกี่ยงเอาเปรียบเกินกว่าที่เขาจะให้ได้มากนัก แต่เขาก็ให้ได้ แปลว่าเกล้ากระหม่อมผิด พระยารัษฎาถูก เพราะเขามีความรู้มากกว่า การทำถนนก็หาเงินมาทำได้เปนอย่างดี ยังได้ขอให้เกล้ากระหม่อมช่วยหาซื้อลูกกลิ้งสตีมให้ เกล้ากระหม่อมได้ช่วยสั่งซื้อมาให้ใช้อันหนึ่ง การรักษาผลประโยชน์รู้จักเปนอย่างดี เกล้ากระหม่อมเคยได้ยินเถียงกับนายพินิจราชการ ซึ่งภายหลังเปนพระยาอะไรก็ลืมเสียแล้ว เวลานั้นเปนปลัดเทศาภิบาลอยู่เมืองภูเก็ต เถียงกันด้วยเรื่องการทำไร่ชั่วปี ซึ่งผู้ทำโค่นต้นไม้ใหญ่ลง แล้วสุมไฟเอาขี้เท่าเปนปุ๋ย ปลูกฟักแฟงแตงถั่วลงชั่วปีเดียว แล้วก็ทิ้งไปทำที่อื่นอีก ที่เก่านั้นเต็มไปด้วยหญ้าคา หาประโยชน์อะไรมิได้เลย พระยารัษฎาสั่งห้ามไม่ให้ทำไร่อย่างนั้นอีก นายพินิจค้านว่าห้ามแล้วคนพวกนั้นมันจะทำอะไรกินได้ มันก็จะยกครอบครัวออกไปเสียจากมณฑลของเราเท่านั้น พระยารัษฎาว่าให้มันไปเสียเถิด ไม่มีกี่คนดอก อยู่ก็ทำที่ของเราให้เสียไปเปล่า ๆ เกล้ากระหม่อมฟังเห็นชอบด้วยพระยารัษฎาเปนอย่างยิ่ง ยังอัทธยาศัยไมตรีในส่วนเพื่อนฝูงก็ดีเลิศ เสียดายยิ่งนักที่ต้องตายเสียในเวลาที่ยังไม่สมควรเลย

การคุ้ยเขี่ยหาเงินนั้นสำคัญมาก ถ้าจับทางผิดก็ไม่ได้เงิน ถ้าจับทางถูกก็ได้มากมายอย่างน่าประหลาดที่สุด เช่นพระยารัษฎาได้ทำมานั้น ได้มาด้วยไม่มีใครเดือดร้อนด้วย เหมือนหนึ่งฝ่าพระบาททรงจัดเก็บเงินค่าน้ำมณฑลปราจิณบุรีโดยทางเปลี่ยนจากวิธีผูกขาดเปนเทศาภิบาลเก็บ ตามที่ตรัสเล่าไปในลายพระหัตถ์ฉะบับลงวันที่ ๑๖ มกราคมนั้น ก็ได้เงินขึ้นมากอย่างน่าปลื้มใจที่สุด ความจริงไม่ใช่ว่าเปนเพราะวิธีเก็บเองเปนวิธีดี วิธีผูกขาดเปนวิธีไม่ดีก็หามิได้ ย่อมเปนวิธีดีอยู่ทั้งสองประการ แต่หากว่าเลือกใช้ถูกก็ได้ผลดี เลือกใช้ผิดก็เสียผล คือว่าถ้าเราสามารถจะเก็บเองได้เราเก็บเองก็ได้ผลเต็มเม็ดเต็มหน่วย ถ้าเอาไปให้คนกลางเขาผูกขาดเขาก็แบ่งเอาผลไปกินเสีย แต่ถ้าเราไม่สามารถจะเก็บเองได้ก็ต้องให้คนกลางเขาผูกไป ไม่เช่นนั้นเราก็จะไม่ได้ผลเลย ​ทางราชการแต่ก่อนจัดการปกครองยังไม่ดี ยังไม่มีอำนาจบังคับบัญชาได้เด็จขาด จะจัดเก็บเองไม่ได้ จึงต้องจัดให้มีคนกลางผูกขาดไป เอาแต่เพียงพอได้ผลบ้าง แม้แต่ได้ครึ่งเสียครึ่งก็ยังดีกว่าไม่ได้เลย ครั้นเมื่อได้จัดการปกครองเรียบร้อยแล้วก็ไม่มีปัญหาอะไรที่จะควรให้ผูกขาดเก็บอยู่ตามเดิม ต้องจัดให้เก็บเองอย่างที่ทรงจัดมาแล้วนั้นเปนถูกที่สุด เห็นผลได้เงินมากเหลือหลายขึ้นทันตา วิธีเก็บเองหรือให้ผูกขาดนั้น แม้ทุกวันนี้ที่เปนสำนักงานใหญ่ ๆ เช่นพระคลังข้างที่เปนต้น เขาก็ยังจัดทำอยู่ทั้งสองอย่าง ในที่ใกล้ดูแลถึงเขาก็จัดการเก็บเอง ถ้าในที่ไกลกันดารดูแลไม่ถึงเขาก็ให้ผูกขาดเอาแต่พอได้บ้าง เพราะถ้าจะจัดคนไปเก็บก็เปลืองโสหุ้ยกลับจะขาดทุนด้วยซ้ำไป ทั้งนี้ก็เปนอันว่าต้องพิจารณาทำผ่อนผันให้เปนไปโดยสมควรเท่านั้น

ลายพระหัตถ์ซึ่งจะโปรดประทานไปถึงเกล้ากระหม่อมคราวหน้า โปรดให้จดหลังซองส่งที่หัวหิน เกล้ากระหม่อมจะไปอยู่ที่นั้นตั้งแต่วันพรุ่งนี้ไปประมาณ ๓ สัปดาหะ จะกลับเปลี่ยนเปนให้ส่งกรุงเทพฯ อย่างเดิมเมื่อไร จะกราบทูลมาให้ทราบฝ่าพระบาท