กฎมณเฑียรบาลพะม่า (ต่อ) (๕)

พิธี ๑๒ เดือน

​เดือน ๕ (Taen) พิธีสงกรานต์ (Hnitthit Thigyandaw Pwè) ด้วยถือกันว่าเทวดามหาสงกรานต์ (Thingan Nat) ลงมาอยู่ในมนุสโลกปีละ ๓ วัน

วันแรกให้ตักน้ำในแม่น้ำเอราวดีใส่หม้อดินประดับดอกไม้ ข้าราชการผู้ใหญ่แห่มาถวายพระเจ้าแผ่นดิน และมีพิธีทำน้ำมนต์แล้วแบ่งน้ำมนต์นั้นส่งไปสรงพุทธเจดีย์ที่สำคัญทั้งในกรุงมัณฑเลและกรุงอมรบุร

วันเถลิงศก เวลาเข้าพระเจ้าแผ่นดินกับพระอัครมเหษีเสด็จสู่มณฑปกายสนาน ทรงสระพระเกศา โหรพราหมณ์ถวายพรชัยมงคล (จะเปนในวันเถลิงศกหรือวันหลังต่อไปไม่ปรากฏ) มีการเสด็จออกมหาสมาคมเปนการเต็มยศใหญ่ที่มหาปราสาท เจ้านายและข้าราชการกับทั้งเจ้าประเทศราชไทยใหญ่ และเจ้าเมืองทั้งหลายเข้ามาเฝ้าถือน้ำที่ห้องพระโรงหน้า แล้วเสด็จออกท้องพระโรงหลังให้สตรีมีบันดาศักดิ์ทั้งในกรุงและหัวเมืองเข้าเฝ้าและถือน้ำ ส่วนประชาชน เมื่อถึงนักขัตฤกษ์สงกรานต์สาดน้ำกันแลกันตลอดทั้ง ๓ วัน

เดือน ๖ (Kason) ทำพิธีสมโภชน้ำเศก (พะม่าเรียก Nyaungye Pwè ฝรั่งแปลว่า Consecrated Water Feast)

วันขึ้น ๑๔ ค่ำเจ้าพนักงานตักน้ำในแม่น้ำเอราวดีมา (ใส่หม้อ) รักษาไว้ในเรือนหลวง (Court House) แห่งหนึ่งที่ในพระราชวัง ถึงวันกลางเดือนแบ่งน้ำนั้นเปน ๒ ส่วน ส่วนหนึ่งเรียกว่า Nyaung Ye เชิญไปถวายพระเจ้าแผ่นดิน อีกส่วนหนึ่งเรียกว่า Anaug Nyaung Ye เชิญไปถวายพระอัครมเหษี ในวันกลางเดือนนั้นเอง พระเจ้าแผ่นดินให้เจ้าพนักงานสรงน้ำพระพุทธรูปที่ในพระราชวัง รุ่งขึ้นวันแรมค่ำ ๑ สรงพระพุทธรูปด้วยน้ำส่วนของพระอัครมเหษี (มูลจะมาแต่พิธีทูลน้ำล้างพระบาทกระมัง)

เนื่องการพิธีนี้มีละคอน (Gat Pwè) ที่สนามในวังด้านหลังตั้งแต่วันขึ้นค่ำ ๑ (พระอรัญรักษา (ซอเหลียง) เปนชาวเมืองมัณฑเล เล่าว่ามีละคอนหลายวัน แต่จะกี่วันไม่ทราบ)

เดือน ๗ (Nayon) มีการพิธีต่าง ๆ ๔ พิธี คือ

๑) พิธีขอฝน (Mo-nat Puyaw Pwè)

๒) สอบพระปริยัติธรรม (Sadaw Pyan Pwè) หรือเรียกอีกอย่างหนึ่งว่า Patama Sa-pyan-me Pwè

​๓) พิธีขออภัย (Knit-thit Kadaw Pwè) ฝรั่งแปลว่า Beg Pardon Fastival

๔) พิธีแรกนา (Mingala Ledaw Pwè)

พิธีขอฝนนั้นทำในสัปดาหะต้นของเดือน ๗ พระราชาคณะ (Sadaw) สงฆ์ ประชุมกัน ณ โรงพิธีข้างหน้าศาลาลูกขุน สวดพระปริต (Nya Payeik) คาถาพระยาปลาช่อนใน ๑๒ ตำนานขอฝน พราหมณ์ทำพิธีที่ริมประตูเมืองด้านใต้ ปลูกโรงพิธีเปนมณฑป ๒ หลัง ปั้นเทวรูปกับรูปสัตว์น้ำเปนประธานในมณฑปนั้น พราหมณ์ร่ายมนต์ขอฝนแล้วแห่เทวรูปกับรูปสัตว์เหล่านั้นไปทิ้งลงในแม่น้ำเอราวดี ในการพิธีขอฝนพระเจ้าแผ่นดินหาได้เสด็จออกไม่

การสอบพระปริยัติธรรมนั้น กำหนดวันขึ้น ๘ ค่ำเดือน ๗ พระราชาคณะสงฆ์ประชุมกัน ณ สุธมมศาลา (Thuthama Zayat) และปะตันศาลา (Patan Zayat) ที่เชิงเขามัณฑเล สอบความรู้พระสงฆ์สามเณร ในการนี้เมื่อครั้งพระเจ้ามินดงเสด็จออกเสมอหลักสูตรที่สอบนั้น (มีพรรณนาไว้ในหนังสืออีกเรื่องหนึ่งว่า) จัดเปน ๔ ประโยค ให้แปลคัมภีร์ต่าง ๆ ดังกล่าวต่อไปนี้

ประโยค ๑

กจฺจายน

อภิธมฺมสํคห

มาติกา

ธาตุกถา

ประโยค ๒

กจฺจายน

อภิธมฺมสํคห

มาติกา

ธาตุกถา

ยมก ๑-๕

ประโยค ๓

กจฺจายน

อภิธมฺมสํคห

มาติกา

ธาตุกถา

ยมก ๑-๑๐

​อภิธานปฺปทีปิกา

ฉนฺท

อลํการ

ประโยค ๔

กจฺจายน

อภิธมฺมสํคห

มาติกา

ธาตุกถา

ยมก ๑-๑๐

ปตฺถาน กุสลฎีกา

อภิธมฺม อปฺปทีปิกา

ฉนฺท

อลํการ

สังเกตตามชื่อที่ใช้หนังสือคัมภีร์เดียวกันสอบทั้ง ๔ ประโยค พึงสันนิษฐานว่าคงเลือกตอนง่ายเปนประโยคต้น แล้วสอบตามที่ยากยิ่งขึ้นเปนลำดับไป น่าสังเกตอีกอย่างหนึ่งที่ใช้คัมภีร์พระปรมัตถเปนหลักสูตร์เปนพื้น ข้อนี้ไปเข้ากับเรื่องนิทาน (ในหนังสือเรื่องใดนึกไม่ออก) ว่าเมื่อเชิญพระไตรปิฎกมาจากลังกาทวีป พายุพัดพาเรือลำบรรทุกคัมภีร์พระวินัยพลัดไปเมืองมอญ ลำที่บรรทุกคัมภีร์พระสูตร์พลัดมาเมืองไทยจึงเปนเหตุให้พระสงฆ์มอญชำนาญพระวินัย พระสงฆ์ไทยชำนาญพระสูตร์ น่าเติมความในนิทานนั้นว่าเรือลำบรรทุกคัมภีร์พระปรมัตถ พลัดไปเมืองพะม่า แต่ถ้าว่าตามเค้าเงื่อนทางโบราณคดี พะม่าน่าจะถ่ายแบบการสอบพระปริยัติธรรมไปจากมอญ จึงจัดระเบียบเปน ๔ ประโยคอย่างเดียวกัน คงเห็นว่าความรู้พระวินัยรุ่งเรืองอยู่แล้วในเมืองมอญ (อันเปนอาณาเขตต์ของพะม่าอยู่แล้ว) จึงบำรุงความรู้พระปรมัตถในเมืองพะม่า มีเรื่องปรากฏต่อมาว่าตั้งแต่เมืองพะม่าตกเปนเมืองขึ้นของอังกฤษเมื่อ พ.ศ. ๒๔๒๘ ไม่มีพระเจ้าแผ่นดินเปนสาสนูปถัมภก การสอบพระปริยัติธรรมก็เลิกมาช้านาน จนเมื่อเร็วๆนี้พระเถรานุเถรสงฆพะม่าเข้าชื่อกันร้องทุกข์ต่อรัฐบาลอังกฤษ ด้วยเกรงว่าพระสาสนาจะเสื่อมสูญ รัฐบาลอังกฤษจึงกลับให้มีการสอบพระปริยัติธรรมขึ้นอีก

พิธีขออภัยนั้น อธิบายว่าเปนประเพณีบ้านเมือง ผู้น้อยต้องแสดงความเคารพขออภัยผู้ใหญ่ในการพิธีนี้ เปนต้นแต่บุตรกับบิดา ญาติที่อ่อนอายุกับญาติผู้ใหญ่ บ่าวกับนายผู้น้อยกับผู้ใหญ่ จนที่สุดข้าราชการกับพระเจ้าแผ่นดิน ส่วนพิธีหลวงนั้นเสด็จออกเปน​การเต็มยศ แต่เดิมเจ้านายและข้าราชการต้องถือน้ำพระพิพัฒสัตยาอีกครั้งหนึ่ง แต่พระเจ้ามินดงตรัสสั่งให้งดเสีย เพราะถือเมื่อปีใหม่แล้ว

พิธีแรกนานั้น พอฝนตกพื้นดินอ่อนก็กำหนดฤกษ์ พระเจ้าแผ่นดินเสด็จออกทรงไถนาหลวงที่ทุ่งหลังเมืองมัณฑเล ห่างสักไมล์ ๑ แต่งพระองค์อย่างจอมทัพ เจ้านายข้าราชการแต่งเต็มยศ มีไถทองไถเงินและเครื่องแต่งตัวโคอย่างหรูหรา เจ้านายและข้าราชการผู้ใหญ่ก็มีหน้าที่ต้องไถนาขวัญด้วย พวกพราหมณ์ก็ทำพิธีบูชาขอพรเทวดาตลอดเวลาที่ไถนานั้น

เดือน ๘ (Waso) มีพิธีบวชนาคหลวง เรียกว่า Pyinsindaw kan Pwè หรือเรียกอีกอย่างหนึ่งว่า Pyinsin Shin-pyu อย่าง ๑ กับพิธีเข้าวัสสาเรียกว่า Wawin Kadaw อย่าง ๑

พิธีบวชนาคหลวงนั้น คืออุปสมบทพวกสามเณรที่แปลหนังสือได้เปนเปรียญในปีนั้น บวชวันขึ้น ๘ ค่ำ ณ วัดหลวงที่เชิงเขามัณฑเล และมีการฉลองอย่างครึกครื้น

พิธีเข้าวัสสานั้น ในกฎมณเฑียรบาลกล่าวแต่ว่ามีการเสด็จออกมหาสมาคมที่มหาปราสาท เจ้านายข้าราชการในกรุงและเจ้าเมืองทั้งหลาย ต้องเข้ามาเฝ้าพร้อมกัน

เดือน ๙ (Wagaung) มีการ Sayedan Pwè อธิบายว่าถึงวันแรม ๘ ค่ำ พระเจ้าแผ่นดินพระราชทานจตุปัจจัยทานแก่พระภิกษุสงฆ์เท่าจำนวนปีพระชันสา และทรงทำพลีกรรมแก่เทพารักษ์ (Nat) ด้วย

เดือน ๑๐ (Thawthalin) มีการพิธี Hcedaw Pwè หรือเรียกอีกอย่างหนึ่งว่า Ye-thabin Hee Pwè คือแข่งเรือในแม่น้ำเอราวดี

เดือน ๑๑ (Thadingyut) พิธีออกวัสสา

ก) ให้ผูกโครงเปนเขาพระสุเมรุขึ้นที่นอกพระราชวังด้านหน้า ประดับด้วยดวงประทีป เปนที่ประชุมชาวพระนครตั้งแต่วันขึ้นค่ำ ๑ ไปจนถึงขึ้น ๓ ค่ำ

ข) ตั้งแต่วันขึ้น ๘ ค่ำมีหุ่น (คือมโหรศพ) รายรอบพระราชวัง ๗ วัน

ค) วันกลางเดือนแห่เครื่องบูชา (เห็นจะเปนผ้าป่า) ไปถวายตามวัด มีทั้งที่เปนของหลวงและของราษฎร์ มีกระบวรแห่ไปทางบกบ้าง ไปทางน้ำด้วยเรือกลไฟหรือเรือพายบ้าง มักผูกหุ่นเปนรูปสัตว์ต่าง ๆ รองเครื่องบูชา และมีเครื่องดนตรีกับคนฟ้อนรำไปในกระบวรแห่ เปนการรื่นเริงอย่างใหญ่

ฆ) เสด็จออกมหาสมาคมอย่างเมื่อเข้าวัสสาอีกครั้ง ๑ และมีการถือน้ำ ครั้งนี้อนุญาตให้พวกพ่อค้าและเศรษฐีเข้าเฝ้าด้วย

ง) ตั้งแต่แรมค่ำ ๑ ไปจนถึงแรม ๘ ค่ำ ตามวัดแต่งประทีปและมีการมโหรศพต่าง ๆ (ฉลองบุญ)

​เดือน ๑๒ (Thasaungmon) มีพิธีทอดกฐิน (Kateindaw Pwè) อย่าง ๑ พิธีเผารูปปราสาทจำลอง (Tazaungdaing Pwè) อย่าง ๑

พิธีทอดกฐินนั้น วัน (ขึ้น ๑๔ ค่ำ) ก่อนวันทอดกฐินพอเวลาเย็น หมายเรียกพวกภรรยาข้าราชการเข้าไปประชุมกันในพระราชวังทางด้านหลัง พอพลบค่ำก็ลงมือปั่นฝ้ายทอผ้า กำหนดให้เสร็จเปนผืนผ้าก่อนรุ่งสว่าง ถ้าจับได้ว่าใครเอาผืนผ้าปลอมเข้าไป ทั้งสามีภรรยาต้องระวางโทษให้เอาผ้านั้นนุ่งห่ม แล้วรำซุยร้องเพลงเข้าปี่พาทย์ประจานตัว ผ้าที่ทอแล้วนั้นพอเช้าก็ตัดเย็บย้อมเปนไตร ถวายจบพระหัตถ์แล้วพระราชทานไปทอดกฐินที่พระอารามหลวงในวัน (ขึ้น ๑๕ ค่ำ) นั้น หาได้เสด็จไปทอดเองไม่

อนึ่งในวันกลางเดือน ๑๒ นั้น พระเจ้าแผ่นดินเสด็จไปบูชาเทวรูป ณ หอเทวาลัย เจ้านายและข้าราชการทั้งปวงก็ไปบูชาด้วย

พิธีเผาโครงปราสาทจำลอง เห็นจะเปนพิธีเสดาะพระเคราะห์ในกฎมณเฑียรบาล กล่าวว่าถึงวันแรม ๘ ค่ำ ให้เอาปราสาท (Pyathat) ซึ่งผูกโครงด้วยไม้ไผ่ ๘ หลัง ถวายพระเจ้าแผ่นดินกับพระมเหษีจบพระหัตถ์ แล้วแห่ไปเผา ณ พระอารามที่สำคัญ ๘ แห่ง

เดือนอ้าย (Nadaw) มีการพิธีถวายเข้าใหม่เรียกว่า Maha Peinne Pwè -daw คือเมื่อเกี่ยวเข้าใหม่ที่ปลูกในนาหลวงได้แล้ว เอาไปถวายบูชาพระพุทธรูปมหามัยมุนี (ที่พระเจ้าปะดุงเชิญมาจากเมืองยะไข่) ขุนนางเรียกว่า Lamaing Wun กับ Lamaing Saye (สันนิษฐานว่าในกรมนา) เปนพนักงานทำพ้อม-สานผูกเปนรูปโคกระบือและกุ้ง ใส่เข้าเปลือกและพืชพรรณไม้อื่นที่เก็บเกี่ยวได้ผลในระดูเดียวกัน แล้วขนไปถวายที่วัดยะไข่

อนึ่งเมื่อถึงวันพระจันทรขึ้นด้วยกันกับดาวฤกษ์ กติ-เกยา- (Kyattiya) และ โรหิณี (Yawhani) ให้เชิญเทวรูปพระขันธกุมาร (Maha peinne) อันทรงนกยุงออกมาตั้งทรงบูชา แล้วโปรยทานและแจกผ้าแก่ประชาชน

เดือนยี่ (Pyatho) มีการพิธีออกสนามเรียกว่า Mying-daw Pwè พระเจ้าแผ่นดินกับพระอัครมเหษีเสด็จออกท้องพระโรงหน้า และปลูกปรำข้าราชการพักข้างหน้าเขื่อนราชมณเฑียรมีการกีฬาที่ท้องสนามชัย

การกีฬา ชุดแรกเปนของเจ้านายและข้าราชการผู้ใหญ่ กับนายทหาร จัดมาประกวดกัน

ก) ชนช้างตัวเปล่า

ข) ชนข้างมีคนขี่

ค) ช้างสู้เสือ (บางทีก็เสือจริงบางทีก็หุ่นเสือ)

ง) ขี่ม้าวิ่งพุ่งหอกให้ถูกเป้า

​ชุดหลัง พวกทหารม้าทั้งนายไพร่ประกวดกัน

ก) ยืนบนหลังม้าวิ่งแทงห่วง

ข) ยืนบนหลังม้าวิ่งฟัน Chatty (ติดศัพท์นี้แปลไม่ออก) มิให้ตกถึงดิน

ค) ยิงเป้า

ใครตกม้าถูกปรับเอาเงินไปรวมเปนรางวัลคนชนะ

อนึ่งในเดือนนี้ เจ้าฟ้าประเทศราชไทยใหญ่ส่งกล้วยไม้ (เอื้องแซะ) มาถวายด้วย

เดือน ๓ (Tabodaw) มีพิธีทำเข้ายาคู (Yagu) คือถึงวันขึ้น ๑๔ ค่ำกลางคืน ให้พวกฝ่ายทหารหุง (Cooking) แป้งเข้าด้วยน้ำมะพร้าวเจือเนยและเครื่องหอม ใช้ไม้หอมต่าง ๆ มีจันทน์เปนต้นเปนฟืน รุ่งขึ้นวันกลางเดือนเอาไปถวายพระเจ้าแผ่นดินทรงเจือน้ำมนต์ แล้วส่งไปถวายพระสงฆ์ตามพระอารามในกรุงมัณฑเลและเมืองอมรบุร พวกพลเมืองต่างก็หุงเข้ายาคูถวายพระเปนประเพณีบ้านเมือง

เดือน ๔ (Tabaung) มีพิธีบวงสรวงเทพารักษ์และก่อพระทราย

การหลวงนั้น ส่งเครื่องพลีกรรมไปบวงสรวงเทพารักษ์ที่รักษาประตูพระนครทั้ง ๔ ทิศ และบวงสรวงเทพารักษ์ที่ศักดิ์สิทธิ์ ณ เทวสถานต่าง ๆ อีก ๓๗ แห่ง ส่วนประชาชนก็เส้นผีกันเปนประเพณีทั่วไป

การก่อพระทราย (ตามวัด) นั้น ทำเปนการกุศลและเปนประเพณีบ้านเมืองเหมือนกัน สิ้นเรื่องพิธี ๑๒ เดือนเพียงนี้.

ในตอนเรื่องพงศาวดารกล่าวถึงพิธีเลียบพระนครอีกอย่างหนึ่งว่าได้มีครั้งพระเจ้าสีป่อ แต่ไม่ปรากฏว่าเนื่องกับราชาภิเษก หรือพิธีประจำปี คือให้แต่งเรือพระที่นั่ง “การเวก” (เคยเห็นรูปฉายาลักษณ์เมื่อทำรับเสด็จ Prince of Wells หัวเรือเปนรูปนกหัสดีลึงค์ กลางลำมีบุษบกที่ประทับ) แห่เสด็จพระเจ้าแผ่นดินทางคลองคูรอบพระนคร และมีภาชนะสำหรับรับฎีกาตั้งรายตามฝั่งคลอง ใครมีทุกข์ร้อนถวายฎีกาได้ในเวลาเสด็จเลียบพระนคร

สันนิษฐานว่าการเลียบพระนคร ตามแบบเดิมเห็นจะเปนการจรแล้วแต่จะเสด็จเมื่อใด มีอยู่ในเรื่องเวสสันดรชาดก ก็ไม่เกี่ยวกับพิธีราชาภิเศก ในรัชชกาลหนึ่งอาจจะเลียบได้หลาย ๆ หน.

สิ้นเรื่องกฎมณเฑียรบาลพะม่าเพียงเท่านี้