วันที่ ๑ เมษายน พ.ศ. ๒๔๘๒ น

ตำหนักปลายเนิน คลองเตย

วันที่ ๑ เมษายน ๒๔๘๒

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรงฯ ทราบฝ่าพระบาท

วันนี้เป็นวันขึ้นปีใหม่ พ.ศ. ๒๔๘๒ ก่อนอื่นขอถวายพระพร ให้ทรงพระเจริญ สุขพระกาย สบายพระทัย อย่ามีโพยภัยมาแล้วพาน รวมทั้งพระญาติทั่วกันด้วย

ลายพระหัตถ์เวร ลงวันที่ ๒๓ มีนาคม ๒๔๘๑ ได้รับประทานแล้ว

​ผอบอัฐิพระเจ้ากรุงลานนาพระองค์หนึ่ง ซึ่งได้ในพระเจดีย์พังตามที่ตรัสเล่าไปในลายพระหัตถ์นั้น เข้าใจว่าเป็นอันเดียวกับที่เคยได้ยินสมเด็จกรมพระสวัสดิ์ทูลสังขีสังขนต่อฝ่าพระบาท เผื่อจะทำผอบใหม่ไปแลกเอาแอบเก่านั้นไปเก็บไว้ เพื่อการเล่นของเก่า แต่ไม่ตกลง เพิ่งได้ทราบว่าผอบนั้นทำเป็นสามชั้น เป็นแนวเดียวกันกับที่กล่าวในตำนานการฝังพระบรมธาตุ ณ สถานที่ศักดิ์สิทธิ์ต่างๆ ทางเมืองเหนือ แต่ที่กล่าวถึงพระบรมธาตุนั้นเพิ่มชั้นมากขึ้นอีก มักจะเป็นเจ็ดชั้น เข้าใจว่าเป็นไปด้วยจะยกพระยศให้สูงยิ่งขึ้น

เว้นที่จะกราบทูลเรื่องชื่อนครวัดเสียไม่ได้ คำว่าวัดนั้นเขาจะหมายถึงวัดพระสงฆ์ ซึ่งเข้าไปตั้งแซกลงภายหลังในขณะนั้น หรือจะหมายถึงเทวสถานก็ทราบไม่ได้ แต่คำว่านครหรือที่เลือนเป็นอังครนั้น หมายถึงเมืองแน่ อาศัยเหตุที่มีคูกำแพงกั้นเขตไว้ใหญ่ทัดเทียมกับนครธม จึงได้เรียกว่านครวัด เห็นเป็นชื่อตลาด ไม่ใช่ชื่อสถานโดยจำเพาะ แม้นครธมเองความก็ว่าเมืองหลวงเท่านั้น หาใช่ชื่อเมืองไม่ พูดถึงชื่อเหลว ๆ ในประเทศชวาก็เหลวเหมือนกัน เช่น สถานปาวอนที่ใกล้เมือง​ยกยานั่นก็สอบสวนได้ความว่าแปลว่าครัวไฟ คงเป็นด้วยผู้ตั้งชื่อเห็นเป็นตึกเล็กราวกับว่าครัวไฟ

พูดมาถึงนี่ก็จะกราบทูลตามความรู้สึก คำ ครัวนั้น ชาวพายัพหมายเป็นของกิน มีคำว่า ครัวทาน เป็นหลัก

คราวนี้จะกราบทูลถึงเกร็ดใหญ่ พิจารณาแผนที่เห็นเป็นทีเหมือนหนึ่งจะได้ขุดคลองลัดมาเป็นสองคราว คราวแรกขุดแต่ที่ใกล้ปากคลองเชียงรากน้อยลงมาทะลุแม่น้ำที่บ้านพร้าว คราวหลังขุดแต่วัดไก่เตี้ยใต้สามโคกลงมาทะลุแม่น้ำ ตรงที่เดี๋ยวนี้เรียกว่าปากครองบางหลวงเชียงราก ตามพระดำรัสบอกเหตุที่เห็นดังนั้นก็ด้วยเห็นมีคลองตันแต่แม่น้ำแถวบ้านพร้าว ปลายพุ่งขึ้นไปทางปากครองเชียงรากน้อย แล้วชื่อคลองก็จัดไว้ในแผนที่ว่า “คลองเกร็ด” ครั้นขุดคลองลัดใหม่ใต้ลงมาเป็นทางสั้นเข้า น้ำเปลี่ยนมาเดินทางใหม่ เข้าใจว่าเพราะเหตุนั้นจึงทำให้ปากคลองลัดเก่าตื้นตันหายไปเสียข้างหนึ่ง ได้เขียนแผนที่ถวายมาในคราวนี้ด้วยแล้ว

จะกราบทูลถวายรายละเอียดงานศพท่านผู้หญิงวรพงศ์ ทำเป็นงานส่วนตัวที่เมรุของวัดเทพศิรินทร์ ตั้งศพท่านผู้หญิง​ที่ในเมรุ ปลูกปะรำข้างเมรุทางด้านเหนือเป็นชั้นลดตั้งศพพระสมรรค เมรุและปะรำนั้นแต่งงดงาม มีแขกไปส่งสการศพมากพอดู เจ้าพระยาวรพงศ์ท่านเชิญเกล้ากระหม่อมจุดเพลิงหลวง แล้วทำบุญส่วนของตัวให้แก่คุณหญิงที่ศาลาดำรงธรรม

เมื่อวันที่ ๒๘ มีนาคม มีหมายสำนักพระราชวังส่งมาพร้อมด้วยใบพิมพ์กำหนดการพระราชพิธีเถลิงศก สั่งให้ยกกำหนดการพระราชพิธีตรุษสงกรานต์ ซึ่งส่งมาก่อนนั้นเสีย ให้ใช้กำหนดการพระราชพิธีเถลิงศกซึ่งส่งมาใหม่แทน ดูรายการในหมายกำหนดการใหม่มีตัดการออกหลายอย่าง คงเหลือเป็นงาน ๕ วัน แทน ๗ วัน

กับเมื่อวันที่ ๒๙ มีนาคม ก็มีหมายออกมาอีก ๒ ฉบับ เป็นหมายกำหนดการพระราชพิธีพืชมงคลฉบับ ๑ ว่าทำที่ท้องสนามหลวง เห็นจะปลูกพลับพลาชั่วคราวขึ้น กับหมายกำหนดการพระราชกุศล ๕๐ วัน ที่พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาทอีกฉบับ ๑ ได้ส่งกำหนดการโดยละเอียดมาถวายให้ทรงทราบด้วยคราวนี้แล้ว งาน ๑๐๐ วันก็เห็นจะเป็นงานหลวงเหมือนกัน ส่วนการพระราชกุศลของสมเด็จพระราชชนนี ได้ทรงทำเมื่อถึง ๗ วันคำรบ​ที่ ๕ แต่ ณ วันที่ ๒๒ มีนาคม คราวหนึ่งแล้ว ดังได้กราบทูลมาให้ทราบฝ่าพระบาทแล้ว

ส้มจั๋ฟฟานั้น อยู่ดีๆ ไม่ได้นึกไม่ได้ฝันถึง เด็กก็เอามาส่งให้ถาดหนึ่งเฉย ๆ บอกว่าฝ่าพระบาทประทาน ผิดใจถามว่าใครนำมาให้ เด็กบอกว่าส่งมาแต่วังวรดิศ เลยไม่ได้เรื่องจนได้พบหญิงอามถามดู ได้ความว่าทรงพระเมตตาโปรดฝากกัปตันเรือของห้างอีสต์เอเซียติกคนหนึ่งเข้ามา เป็นพระเดชพระคุณล้นเกล้า ที่ทรงพยายามจัดส่งเข้าไปประทานจนได้นอกเหนือจากโอกาสอันสมควร ถวายบังคมฝ่าพระบาท อร่อยมาก

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด