วันที่ ๒๖ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๘๒ น

ตำหนักปลายเนิน คลองเตย

วันที่ ๒๖ มีนาคม ๒๔๘๒

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรงฯ ทราบฝ่าพระบาท

เมื่อวันที่ ๒๓ นี้ ได้รับลายพระหัตถ์เวร ซึ่งลงวันที่ ๑๙ มีนาคม ตามกำหนดที่มุ่งหมายโดยเรียบร้อยทุกประการ จะกราบทูลสนองความในลายพระหัตถ์นั้นลางข้อดังต่อไปนี้

สนองความในลายพระหัตถ์

คำ “เตร็ด” ได้เคยเข้าสู่ความสงสัย และยังได้เคยเสาะหาคำนั้นสอบมาแล้ว พบภาษามลายูมี “กเล็ต” หมายความ​ว่าคลองเล็ก ก็ทำให้พอใจเห็นเป็นคำนั้นเอง คำว่า “เตร็จ” ตามตัวอย่างซึ่งยกประทานไปนึกต่อก็ได้คำ “เหาะระเห็ดเตร็ดฟ้าด้วยว่องไว” นั่นก็เป็นรูปเดียวกัน แต่ครั้นถึงคำ “พาหุรัตน์ตรัดเตร็ด” เข้าก็ต่างรูปไปทำให้นึกพิจารณาเห็นว่าจะเป็น “พาหุรัดตรัสเก็จ” “เก็จ” หมายความว่า แก้ว รัดแขนอันแจ่มด้วยแก้ว แต่นี่ก็เป็นกราบทูลเพ้อเจ้อเหตุด้วยเรื่องพาไป ที่จริงมั่นใจว่าจะเป็น “กเล็ต” ทางภาษามลายูนั่นเอง ตามพระดำริที่ทรงสงสัยว่าทำไมจึงเรียก “เตร็ด” จำเพาะแต่เตร็ดใหญ่ เตร็ตน้อยนั้น เป็นหลักที่ดีมากถ้าหากภาษามอญจะเรียกคลองเล็กว่า เกล็ดหรือเตร็ดหรืออะไรที่คล้ายอย่างนั้นและไปใกล้เข้ากับภาษามลายูก็จะไม่ประหลาดเลย แม้ในแผ่นดินพระเจ้าทรงธรรมจะไม่มีมอญตั้งอยู่ที่เตร็ด พวกมอญจะมาเรียกเอาทีหลังก็ได้ และคลองเตร็ดนั้นก็ไม่จำจะต้องลึกใหญ่ หากน้ำจะกัดให้เป็นคลองใหญ่ในภายหลัง เพราะเป็นทางสั้นตรงก็ได้ ส่วนทางสำหรับเรือใหญ่ เช่นเรือกำปั่นจะเดินก็มีทางแม่น้ำอ้อมเดินอยู่แล้ว

เรื่องพระแท่นดงรังนั้น จริงอย่างพระดำรัสทีเดียว คนตื่นกันที่กองผ้าทรงจัดไว้ให้เหมือนพระพุทธสรีร พระบาทสมเด็จ​พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวได้ตรัสทัก ว่าแกล้งหยักให้เป็นพระสอพระเศียรเสียด้วย ซ้ำมาได้ทราบจากพระดำรัสของฝ่าพระบาทในคราวนี้ ว่าเวลาที่ไม่ใช่สัปปุรุษขึ้น เขาเอาผ้าเหล่านั้นชักขึ้นแขวนไว้กับเพดาน นี่เป็นความรู้ที่ใหม่ยิ่งทำให้อ่อนใจมากขึ้น นัยว่าๆ เทวดาจัดไว้ให้เป็นเช่นนั้น ที่แท้ก็คนเรานี่เองจัด พระแท่นดงรังเห็นจะเกิดมีขึ้นไม่นานนัก ในพระราชพงศาวดารก็มีกล่าวแต่ว่าพม่ายกมาตั้งทัพอยู่ที่หนองขาวดงรัง ถ้ามีพระแท่นดงรังเป็นของสำคัญอยู่ในครั้งนั้นจะเว้นที่ไหนได้ที่จะไม่ออกชื่อพระแท่น

พระแท่นศิลาอาสน์นั้นจะต้องเป็นของมีมาช้านาน เห็นรูปร่างลวดลายอะไรในที่นั้นล้วนเก่าดูหูผึ่งไปทั้งนั้น ในการที่ว่าพระพุทธเจ้าเสด็จไปที่ไหนแล้วตรัสทำนายอะไรต่าง ๆ นั้น มีตัวอย่างในคัมภีร์ทางมหายานอันชื่อว่า “สุขาวดีวยูห” ดังได้กราบทูลมาก่อนแล้วนั้นทีเดียว ไม่ใช่ชั้นลังกามิได้ เป็นเรื่องแยกไม่ออกอย่างเช่นพระดำรัส

พระพุทธเจ้านั้น คนทั่วไปเข้าใจว่าเป็นไทย ประสูติในเมืองไทย ตรัสรู้ในเมืองไทย เสด็จจารึกไปในเมืองไทย ตลอดเข้าสู่พระปรินิพพานก็ในเมืองไทย ผู้ที่ทราบความจริงว่าพระ​พุทธเจ้าเป็นแขกอยู่ในประเทศอินเดียนั้นน้อยนัก หนังสือของพระราชาคณะซึ่งตรัสอ้างถึงนั้นเกี่ยวแก่เกล้ากระหม่อมอยู่มาก ลูกศิษย์ของท่านเขาเอาหนังสือนั้นมาให้เกล้ากระหม่อมดู เกล้ากระหม่อมพูดขึ้นว่ามีความอย่างไรฝ่าพระบาทจึงได้ทรงทราบ

ข้อความใดๆ ในเรื่องพิธีตรุษ ซึ่งเกล้ากระหม่อมกราบทูลได้ทรงทราบอยู่แล้วก็ดีแล้ว แม้ว่าสมควรที่จะกล่าวจะได้ไม่ตกข้อความนั้นไปเสีย ในการที่เจ้านายเลิกโยงสายสิญจน์กับตะพานนั้น อาจเป็นด้วยขัดขวาง เพราะมาหมอบเฝ้าอยู่ทางมุขเหนือนั้นอาจเป็นได้ แต่ครั้งที่ยังโยงสายสิญจน์กันอยู่เจ้านายอาจหมอบเฝ้าอยู่ทางอื่นที่ใกล้กับตะพาน ก็อาจเป็นได้เหมือนกัน ขออย่าได้ท้อพระทัยในการที่ทรงแต่งเรื่องพิธีตรุษ ว่าจะเป็นประโยชน์อยู่แต่เกล้ากระหม่อมคนเดียวเท่านั้น หนังสือต่างๆ ซึ่งเขาแต่งขึ้นใหม่ๆ เขาอ้างถึงพระนิพนธ์ของฝ่าพระบาทมีอยู่ไม่ขาด ลางทีก็คัดเอาพระนิพนธ์ใส่เข้าไปด้วย ยังจะเห็นได้อีกที่คนมารบกวนฝ่าพระบาทให้ทรงแต่งหนังสือแจกงานศพอยู่เนืองๆ นั่นแปลว่ากระไร แปลว่าเขาเห็นดีในพระดำริพระดำรัสอันได้ทรงค้นคว้าอะไรมาต่างๆ หรือมิใช่ การที่ทรงกระทำของฝ่าพระบาทยังไม่พ้นสมัยไปเลย สำคัญแต่การกระ​ทำของฝ่าพระบาทควรระวังอย่าให้เป็นหมันไปเสีย คือประทานแต่เกล้ากระหม่อมคนเดียวเท่านั้น ควรประทานไปในที่อันจะพึงเป็นสาธารณะได้ด้วยมีหอสมุดเป็นต้น อยากจะกราบทูลบ่นอย่างเพลงที่ชื่อ “บ้าบ่น” ว่าวิชาแต่งหนังสือนั้นดี ถ้าผู้ได้วิชานั้นไว้ไม่เป็นบ้าไปเสีย ถึงจะอยู่แก่เฒ่าจนลายมือเป็นตีนกุ้งตีนปลาไปอย่างไร เสมียนเขาก็เอาไปทำเรี่ยม เป็นวิชาที่ไม่รู้จักตาย ส่วนวิชาช่างเขียนนั้นไม่ได้ พอตาเสียก็เจ๊ง เขียนเส้นจะให้ลงตามที่ใจนึกไม่ได้ จะยืมมือใครเขียนก็น้อยนักที่จะได้อย่างใจ เว้นแต่ที่ทันกันจึงจะช่วยกันได้

เรื่องลูกประคำ เกล้ากระหม่อมมาดูทางพระพุทธศาสนาของเรา คือหีนยานนั้นเป็นทางดูผิดไปถนัดใจ ต่อได้ฟังกระแสรับสั่งจึงได้สติ เห็นจะเป็นแน่ว่ามาทางศาสนามหายานทีเดียว เพราะทางนั้นขนเอาเทวดาทางไสยศาสตร์เข้าไปผสมไว้มาก การใช้ลูกประคำก็เห็นทำมีเทวรูปถือ กับพวกลามาก็ถือ ตลอดจนพวกบาดหลวงและนางชีทางคริสตังก็ได้ ในทางพระพุทธศาสนาของเราไม่มีเลย จะถามพวกพระญาณดู ถ้าได้ความอย่างไรที่เป็นหลักฐานก็จะกราบทูลมาให้ทรงทราบ

​รายงานข่าวในกรุงเทพ ฯ

เมื่อวันที่ ๑๗ เดือนนี้ พระยาอรรถศาสตร์โสภณเขาทำการปลงศพนางเชย วิฏฐานวินิจฉัย ซึ่งเป็นแม่ยาย ที่วัดมกุฎกษัตริย์ พระยาอรรถศาสตร์เขาชอบกับชายถึก ด้วยทำราชการอยู่กรมเดียวกัน เขาจึงให้ “ใบดำ” บอกกำหนดมา ได้ส่งเครื่องขมาศพไปก็ได้หนังสือแจกมามัดหนึ่ง

๑. เรื่องประเทศอเมริกา สมุดเล่มนี้ตีพิมพ์สำหรับงานศพ ออกจากหอสมุด เป็นหนังสือซึ่งเคยตีพิมพ์มาแล้วเมื่อคราวงานพระศพกรมพระนเรศวรฤทธิ์ เพราะพระองค์ได้ทรงเรียบเรียง ในคำนำบอกความว่าเพราะผู้ตายชอบเรื่องประเทศซึ่งไม่เคยไปเห็น ทั้งหนังสือนั้นก็มีเหลืออยู่น้อยแล้วด้วย

๒. “ปกิณกกถา” เป็นของสมาคมบพิตมพิมุขพิมพ์ช่วย เป็นข้อเบ็ดเตล็ดซึ่งคัดมาจากหนังสือของสมาคมอันได้ตีพิมพ์แล้ว

๓. “ศิลปกรรมของจีนทุกสมัย” พระยาเมธาธิบดีแต่ง พระโสภณอักษรกิจตีพิมพ์ช่วย มีรูปมาก ควรแก่ผู้เรียนของเก่าจะพึงรู้

๔. “พระเป็นเจ้าและผู้มีชื่อเสียง” ใบปกมีรูปพระอิศวรทรงโคฝรั่ง ขุนสุนทรภาษิตแต่ง นายกิม จุลมกร ตีพิมพ์ช่วย ได้​ตีพิมพ์เป็นครั้งที่ ๓ เข้าครั้งนี้ ในเรื่องมีกล่าวถึงพระเจ้าทั้ง ๓ กับคนที่ร่ำลือ มีขุนรามคำแหงและศรีปราชญ์เป็นต้น

หนังสือเหล่านี้ แม้ที่สำคัญก็เป็นหนังสือเก่าอันได้ทรงทราบแล้วจึงไม่ได้จัดส่งมาถวาย แต่ถ้ามีพระประสงค์จะทอดพระเนตรฉบับใดก็จะจัดส่งมาถวายได้

เมื่อวันที่ ๒๒ หญิงมารยาตร กับหญิงเป้าพากันมาลาไปหัวหิน หญิงมารยาตรจะไป ๙ วัน หญิงเป้าจะไป ๔๕ วัน ดูก็สมควรแล้ว เพราะหญิงมารยาตรเธอมีงานติดตัว จำต้องไปน้อยวันอยู่เอง ส่วนหญิงเป้านั้นอยู่เปล่า ไปหลายวันได้

เมื่อวันที่ ๒๔ ไปเผาศพหญิงอักษรที่วัดราชาธิวาส พวกลูกๆ เขาทำเมรุเล็กๆ กันขึ้นในที่แปลงขวาตอนหน้าโบสถ์ ไม่มีเสด็จพระราชดำเนิน แต่มีญาติไปอยู่ข้างคับคั่ง ในงานนั้นมีหนังสือแจก ๔ เล่ม

๑. “พระราชวิจารณ์” ตีพิมพ์สำหรับงานนี้ ออกจากหอสมุด

๒. “หัวใจกัมมัฏฐาน” สมเด็จกรมพระยาวชิรญาณวโรรส ทรงเรียบเรียง มหามกุฎราชวิทยาลัยตีพิมพ์ช่วย

​๓. “ปกิณกธรรม” คณะภิกษุในพระอุปถัมภ์กรมพระจันทบุรี ตีพิมพ์ช่วย

๔. “พระพุทธปัจฉิมวาจา” พระมหาทองสุก (วัดไหนไม่ทราบ) เรียบเรียงตามเทศนาตีพิมพ์ช่วย

หนังสือเหล่านี้ไม่ได้จัดส่งมาถวาย ที่สำคัญก็เป็นหนังสือเก่าซึ่งได้ทรงแล้ว

เมื่อวันที่ ๒๕ เขาทำการปลงศพพระยาวิเชียรคิรี (ชม ณ สงขลา) กับคุณหญิงสมบุญ และพระยาราชพัสดุอภิมัณฑน์ (อั้น ณ สงขลา) ที่สุสานวัดเทพศิรินทร์ เกล้ากระหม่อมไปส่งสักการศพเห็นใช้เมรุที่หน้าพลับพลา แต่ปลูกปะรำเติมขึ้นสองข้าง ใช้เป็นที่ตั้งที่เผาสามศพ มีแขกไปมากเพราะเป็นวงศ์ใหญ่ เกล้ากระหม่อมมีความเขลาไปถึงสองประการ ไม่ทราบว่าภรรยาพระยาพจนวิลาศเป็นบุตรีพระยาวิเชียรคิรี นั้นประการหนึ่ง กับไม่ทราบว่าพระยาราชพัสดุอภิมัณฑน์เป็นน้องพระยาวิเชียรคิรีก็อีกประการหนึ่ง หนังสือซึ่งเขาแจกในงานนี้มี ๒ เล่ม

๑. “เรื่องเที่ยวที่ต่าง ๆ ภาคที่ ๖” กล่าวถึงระยะทางเสด็จประพาสแหลมมลายูในรัชกาลที่ ๕ สามคราว เป็นหนังสือเก่าตีพิมพ์ซ้ำ

​๒. “พงศาวดารเมืองสงขลา” ตอนต้นเป็นของพระยาวิเชียรคิรีแต่ง และได้ตีพิมพ์แล้ว มีของเจ้าพระยาศรีธรรมาธิเบศร์แต่งต่อในตอนปลายเติมใหม่

ในเล่มหลังตอนที่แต่งต่อนั้นดูสมควรที่จะพึงทรง หวังว่าเขาจะได้จัดส่งมาถวาย ถ้าหากไม่ได้ทรงรับจะจัดส่งมาถวายได้

วันที่ ๒๖ เขาบอกจะมีการพระราชทานเพลิงศพพระองค์เจ้าพร้อมที่เมรุวัดเทพศิรินทร์เหมือนกัน เมื่อได้ไปเห็นอยางไร จะกราบทูลเป็นรายงานมาให้ทรงทราบในคราวหน้า

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด