วันที่ ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๘๒ ดร

​บ้านซินนามอน ปีนัง

วันที่ ๖ กุมภาพันธ์ พระพุทธศักราช ๒๔๘๒

ทูล สมเด็จกรมพระนริศฯ

ลายพระหัตถ์เวรฉบับลงวันที่ ๓๐ มกราคม มาถึงหม่อมฉันแล้วโดยเรียบร้อยทุกสถาน

สนองความในลายพระหัตถ์

ความที่คนปรารถนาจะมีอายุยืนอยู่ค้ำฟ้านั้น หม่อมฉันนึกว่าเห็นจะเป็นความปรารถนาของผู้มีอายุยังเป็นหนุ่มขึ้นไปเพียงกลางคน เมื่อยังไม่รู้รสชราภาพ สำคัญว่าร่างกายจะคงที่และมีกำลังวังชาสามารถ จะเป็นสุขสนุกสบายอย่างเช่นเป็นอยู่เมื่อยังหนุ่มเสมอไปจนอายุค้ำฟ้า ไม่เคยได้ยินว่าคนแก่อันรู้รสชราภาพแล้วใครขวนขวายจะอยู่ไปจนค้ำฟ้า

เรื่องศาสนาพระศรีอาริย์นั้นดูเหมือนจะอยู่ในหนังสือเรื่อง “อนาคตวงศ์” แต่หม่อมฉันไม่เคยอ่าน เป็นแต่ได้ฟังเรื่องที่เขาเล่ากัน พิเคราะห์ดูชอบกล หม่อมฉันนึกใครจะเขียนวินิจฉัยถวาย แต่เห็นจะเขียนแล้วไม่ทันคราวเมล์นี้ได้ ขอประทานผัดไปคราวหน้า

​อธิบายความประสงค์ของนายนกนายเรืองที่เผาตัวนั้น ก็จะต้องขอทูลผัดไปคราวหน้าเหมือนกัน เพราะจะต้องตรวจหนังสือด้วยจะเขียนในคราวเมล์นี้ไม่ทัน

เรื่ยงมาลัยสูตรนั้นเป็นเรื่องในเมืองลังกา ผู้แต่งเห็นจะเอาเรื่องชาดกเนมีราชในมหานิบาตมาเป็นเค้า แต่งว่ามีชาวลังกาคน ๑ ชื่อมาลัย บวชแล้วบำเพ็ญสมณธรรมจนได้บรรลุพระอรหันต์สามารถลงไปในนรก ไปถามบุรพกรรมของสัตว์นรกพวกนั้นบอกจาระไนให้ทราบ และสั่งมาถึงญาติพี่น้องให้ทำบุญให้ทานแผ่ผลบุญไปให้ เมื่อดูนรกแล้วพระมาลัยขึ้นไปบูชาพระจุฬามณีบนดาวดึงษ์สวรรค์ ไปสนทนากับพระอินทร พระอินทรบอกให้ทราบอานิสงส์ซึ่งผู้บำเพ็ญบุญจะได้ด้วยประการต่างๆ บนสวรรค์ หนังสือเรื่องมาลัยเห็นจะได้แปลเป็นภาษาไทยและแต่งเป็นกลอนสวดมาแต่สมัยกรุงศรีอยุธยา ต้นฉบับที่พบมักเขียนในสมุดไทยอย่างยาว สำหรับวางบนเตียงสวดหน้าศพ เช่นเดียวกับสมุดพระอภิธรรม แต่ดูเหมือนจะให้นักสวดคฤหัสถ์สวดด้วยทำนองอันคิดขึ้นโดยเฉพาะ ผลัดกันกับพระสงฆ์สวดพระอภิธรรม คนคงชอบพังมากเพราะเป็นภาษาไทยเข้าใจความ หนังสือมาลัยสำหรับสวดศพได้มาไว้ในหอพระ​สมุดฯ หลายเล่ม สังเกตดูจึงทราบว่าเป็นหนังสือมีมาในเมืองไทยเก่าแก่ช้านานแล้ว เดิมหม่อมฉันคิดว่าจะให้หอพระสมุดตีพิมพ์ เพราะเป็นหนังสือซึ่งคนนับถือกันมาก แต่เมื่อเอามาอ่านพิจารณาดูเพียงเท่าที่ทนได้ เห็นว่าไม่เป็นสาระในวรรณคดีทั้งตัวเรื่องและสำนวนกลอนที่แต่งจึงได้งดเสีย

ลักษณะที่มนุษย์และสัตว์ต้องย้ายถิ่นเพราะโลกเปลี่ยนวิถีทางโคจรนั้น พวกนักปราชญ์เขาก็ว่ามิได้เปลี่ยนโดยรวดเร็วทันที เปรียบว่าเดิมฟ้าฝนตกตามฤดูกาลต่อบางปีฝนจึงแล้ง เมื่อฝนกลับตกตามฤดูสิ่งซึ่งวิบัติไปด้วยในแล้ง คือ พรรณพฤกษ์ เป็นต้น ก็กลับคืนดี ลักษณะที่โลกเปลี่ยนวิถีนั้นฝนแล้งปีหนึ่งแล้วก็แล้งติดต่อกันไปทุกๆ ปีช้านาน จนพรรณพฤกษ์ทั้งปวงไม่สามารถจะมีชีวิตอยู่ได้ก็ตายร่อยหรอหมดไป มนุษย์และสัตว์ซึ่งอาศัยพรรณพฤกษ์เลี้ยงชีพ เมื่อไม่มีและไม่สามารถจะปลูกพรรณพฤกษ์สำหรับเลี้ยงชีพในแดนดินที่เคยอยูได้ ต้องอดอยาก ก็จำย้ายสถานไปหาที่อื่นอยู่ ค่อยเคลื่อนค่อยย้ายไปเป็นพวก ยังมีกรณีอีกอย่างหนึ่ง เมื่อพวกไปภายหลังไปถึงแผ่นดินอุดมที่พวกไปก่อนไปตั้งภูมิลำเนาอยู่ มีกำลังมากกว่าก็แย่งชิงถิ่นฐานของพวกก่อนๆ ก็ต้องหนีภัย เคลื่อนที่หาที่อื่นอัน​อยู่ข้างหน้าต่อไป เขาว่าพวกอารยันเดิมอยู่กลางอาเซีย ที่ย้ายไปอยู่ยุโรปและแยกลงมาอยู่ในอินเดียและเปอร์เซีย ก็เป็นด้วยเหตุเช่นที่กล่าวมา ถ้าถือว่าไทยอยู่ในคนจำพวกที่ย้ายมาจากกลางอาเซีย “เพราะเป็นมนุษย์” ก็เห็นจะไม่ผิด หรือถ้าเชื่อคัมภีร์ใบเบิลจะว่าพระยะโฮวาสร้างไทยขึ้นในสวนเอเดนก็ได้อย่างเดียวกัน

ที่ทรงพระดำริว่าคำ “เจ้าฟ้า” เดิมแยกใช้เป็น ๒ คำต่างกัน ว่า “เจ้าฟ้า” และ “เจ้า” นั้นถูกแล้ว ที่ทรงพระดำริว่ากรมเจ้านายเดิมจะตั้งเฉพาะสำหรับเจ้านายผู้หญิงนั้น ก็งามจะจริง เพราะแต่เดิมตั้งเจ้านายผู้ชายไปครองเมืองดังกล่าวในกฎมนเทียรบาล สังเกตในพงศาวดาร ประเพณีให้เจ้านายครองเมืองดูเหมือนจะมาเลิกตั้งแต่รัชกาลสมเด็จพระนเรศวรฯ แต่ยังตั้งเจ้านายให้มีพระนามอย่างเจ้าครองเมืองอยู่ เช่น พระไตรภูวนาทิตยวงศ์ในรัชกาลสมเด็จพระนารายณ์ ฯ เป็นต้น เหมือนมีแต่ยศไม่มีตำแหน่งหน้าที่ ข้อนี้อาจจะเป็นมูลเหตุที่ตั้งกรมเจ้านายผู้ชายให้มีตำแหน่งบังคับบัญชาผู้คน กรมหมื่น กรมขุน กรมหลวง เปรียบอย่างได้บังคับ กองร้อย กองพล และกองพัน ​กรมพระราชวังบวรฯ กับกรมพระราชวังหลัง อย่างบังคับกองทัพ

ข้าราชการที่ตรัสบอกมาว่าถึงอนิจกรรม ๒ คนนั้น พระภักดีวิรัชภาค (เจิม บุนนาค) หม่อมฉันคงรู้จักแต่นึกหน้าไม่ออก อาการที่นึกหน้าคนไม่ออกนี้มักมีแก่หม่อมฉันเนืองๆ เห็นจะเป็นด้วยอาการชราครอบงำนั่นเอง แต่พระยาอนุทูตนั้นหม่อมฉันนึกได้และเป็นผู้คุ้นกันมาแต่ก่อน

เรื่องหญิงโหล กับหญิงเป้าจะไปเที่ยวไทรโยค หม่อมฉันเพิ่งทราบในลายพระหัตถ์ แต่ในเดือนกุมภาพันธ์ก็ยังอยู่ในเขตฤดูควรเที่ยวได้ไม่เสี่ยงภัยอันใดนัก การเที่ยวป่ามีหลัก ๒ อย่าง คือ ต้องไปในฤดูที่ควรไป คือ เวลาแผ่นดินแห้งอย่าง กับรู้จักรักษาตัว อย่าง ๑ เขาว่าความเจ็บไข้ในเวลาเดินทางนั้นเกิดเพราะน้ำที่กิน ๕๐ เปอร์เซ็นต์ จะป้องกันได้ด้วยกินน้ำฝนหรือน้ำที่ได้ต้มเดือดและกรองแล้ว นอกจากนั้นต้องคอยสังเกตตัวเอง เขาว่าถ้าจะเป็นไข้รู้ตัวได้ก่อนด้วยท้องผูก อย่าง ๑ ครั่นตัว อย่าง ๑ ถ้ามีอาการเช่นนั้นรีบระงับเสียก็ไม่จับไข้ แต่ประหลาดอย่างหนึ่งที่ไข้ป่ามิใคร่เป็นในเวลาเที่ยวมักมาเป็นเมื่อแรกกลับถึงบ้าน ตาคง (พระยาพิษณุประสาส์นเวช) แกเข้าใจดีทีเดียว เวลา​หม่อมฉันกลับจากป่าเมื่อใดไม่ต้องเรียกหา พอรุ่งขึ้นก็เอายาต้มมาให้กินระบายเสียก่อน แล้วให้กินยาบำรุงธาตุต่อไปสัก ๗ วันจึงหยุด ถ้าปลอดไปได้ถึง ๑๐ วันก็สิ้นเขตที่จะเป็นไข้ป่า หม่อมฉันสั่งให้หญิงเหลือเขียนจดหมายไปบอกให้ทำพิธีระวังตัวเช่นนั้นแก่หญิงโหลและหญิงเป้าเมื่อกลับมาถึง

ขวดใหญ่ที่สมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงถวายพระพุทธชินราช วัดเบญจมบพิตรนั้นหม่อมฉันจำได้ติดตา เมื่อยังทาแดงลายปิดทองมีต้นไม้ดัดปิดทองต้น ๑ ปิดเงินต้น ๑ ปักในขวด ตั้งอยู่สองข้างพระที่นั่งบุษบกมาลาในพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย สิ่งซึ่งตั้งสองข้างอัฒจันทร์ในท้องพระโรงหน้านั้น เป็นหม้อน้ำลายครามขนาดใหญ่มีฝาปิด พอกรมการกิมตึ๊งมีสมเด็จพระราชบิตุลาเป็นต้น ไปพิจารณาเห็นว่าฝาเป็นของเพิ่มใหม่มิใช่ฝาสำหรับหม้อนั้น จึงเรียกกันว่า “หม้อผิดฝา” เป็นชื่อของหม้อคู่นั้นต่อมาของทั้ง ๔ ชิ้นนั้นสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงตรัสว่าพระเจ้ากรุงจีนสอบบรรณาการเมื่อรัชกาลที่ ๑ ขวดใหญ่อีกคู่หนึ่ง ซึ่งตรัสมานั้นหม่อมฉันนึกได้อย่างรางๆ ว่าเดิมอยู่ในวังหน้า ไปพบเมื่อรัชกาลที่ ๕ ลงเนื้อเห็นกันว่าคงเป็นของพระเจ้ากรุงจีนตอบบรรณาการกรมพระราชวังบวรฯ มาคราวเดียวกับขวดใหญ่ที่​วังหลวง แต่สมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงไม่ได้ดำรัสสั่งให้ทำอย่างไร ก็เป็นแต่เอามาเก็บไว้ อันเครื่องถ้วยจีนที่ไม่เคลือบเช่นขวดใหญ่ ๔ ใบนั้น ยังมีของสิ่งอื่นอีกที่ได้เคยเห็น พิเคราะห์โดยทางสันนิษฐานชั้นแรกที่จีนรู้จักทำเครื่องถ้วยคงทำอย่างไม่เคลือบก่อน ครั้นรู้วิธีเคลือบแต่นั้นจึงทำเป็นเครื่องเคลือบต่อมา ยังทำอย่างไม่เคลือบแต่บางสิ่งบางอย่างเพื่ออวดแบบเก่าหรือมีเหตุอื่น ฝรั่งเอาอย่างจีนไปทั้งอย่างไม่เคลือบและอย่างเคลือบ

เรื่องทางปีนัง

หม่อมฉันขึ้นไปอยู่บนเขาสัปดาหะหนึ่ง ตั้งแต่วันอังคารที่ ๓๐ มกราคม กลับลงมาเมื่อวันอังคารที่ ๖ กุมภาพันธ์ การแปรสถานขึ้นไปอยู่บนเขามีประโยชน์ ๒ อย่างเป็นสำคัญ คือ อากาศ อย่าง ๑ พอขึ้นไปถึงก็รู้สึกว่าหายใจชื่นใจ เปรียบเหมือนเปลี่ยนจากกินน้ำขุ่นไปกินน้ำใส อีกอย่าง ๑ นั้น อยู่บนเขาจะขึ้นรถเที่ยวเล่นตากอากาศอย่างอยู่ในเมืองไม่ได้ ได้แต่เดินเท้าเที่ยวไปตามทางบนเขา อยู่หลายวันเข้าก็เดินได้ไม่เหนื่อยไกลออกไปทุกที เป็นการบำรุงกำลังดี หม่อมฉันอยากจะอยู่ต่อไปอีกสักสองสามวัน แต่เขาบอกว่าพวกฝรั่งว่าเช่าล่วงหน้าไว้เต็มหมดทั้งโฮเตล ด้วยจะพากันขึ้นไปสำราญอิริยาบถในเวลาฮอลิเดย์​ตรุษจีน เขากระซิบบอกต่อไปว่าในเวลาพวกฝรั่งขึ้นไปฮอลิเดย์นั้น หม่อมฉันอยู่ก็เห็นจะไม่สบาย เพราะเขามักคะนองกันด้วยประการต่าง ๆ ฟังดูก็เห็นจริงด้วยดังเขาว่า

การส่งส้มจั๊ฟฟาไปถวายนั้นแล้วแต่โอกาส ในตอนเร็ว ๆ นี้พบคนเข้าไปบ่อย ก็ได้ถวายที ถ้าไม่มีใครไป ก็ต้องขาดไปช้าหรือกำหนดไม่ได้

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด