วันที่ ๑๐ มกราคม พ.ศ. ๒๔๘๒ ดร

บ้านซินนามอน ปีนัง

วันที่ ๑๐ มกราคม พุทธศักราช ๒๔๘๒

ทูล สมเด็จกรมพระนริศฯ

ลายพระหัตถ์เวรฉบับลงวันที่ ๒ มกราคม ซึ่งส่งมาคราวเมล์ ถึงปีนังวันพฤหัสบดีที่ ๔ มาถึงหม่อมฉันเมื่อวันศุกร์ที่ ๕ เวลาบ่าย ค่อยเร็วขึ้นเหมือน ๒ คราวเมล์ก่อน แต่ฉบับนี้มีรอยพนักงานตรวจตัดซอง แต่เห็นจะเป็นด้วยเผลอ เพราะจดหมายฉบับอื่นที่มีมาถึงหม่อมฉันในคราวเมล์เดียวกันไม่มีรอยตัด

สนองความในลายพระหัตถ์

สัปดาหะนี้หม่อมฉันตั้งใจจะถวายวินิจฉัย ว่าด้วยคำ “กรมสมเด็จ” และ “สมเด็จกรม” ซึ่งตรัสถามมาแต่ก่อน ได้ลงมือ​เขียนมาหลายวันแล้ว แต่ต้องสอบหนังสือมาก และเขียนแล้วแก้เล่าแล้วไม่ทันส่งถวายได้ในคราวเมล์นี้ ต้องทูลผัดต่อไป

ที่ทรงพระอุตสาหะสืบเรื่องพิธีเซ่นแม่ซื้อเด็ก ได้ความพิสดารมาเขียนลงไว้เป็นลายลักษณ์อักษรถ้วนถี่นั้นดีนัก หาไม่ก็คงสูญไปเสีย เรื่องแม่ซื้อเด็กมีรูปภาพและศิลาจารึกอธิบายอยู่ที่ศาลารายวัดพระเชตุพน แต่หม่อมฉันก็ไม่ได้อ่านและไม่ได้คัดมาเมื่อครั้งรวมจารึกวัดพระเชตุพน พิมพ์ในงานพระศพพระวิมาดา ฯ รูปแม่ซื้อว่าตามที่จำได้ดูเหมือนหัวจะเป็นสัตว์หลายอย่างตามสัตว์ประจำวัน ไม่แต่ม้าอย่างเดียว มาเกิดอยากรู้ถ้วนถี่ขึ้นเมื่อได้ฟังพระดำรัส บัดนี้ก็เป็นเวลาหมดกำลังที่จะให้ไปคัดสำเนาจารึกมาอ่านเสียแล้ว รู้สึกเสียดายมาก แต่ข้อที่เรียกว่า “แม่ซื้อ” นั้น หม่อมฉันเคยได้คิด แต่ก็ยังหาเหตุเป็นหลักฐานให้พอใจไม่ได้

ความเชื่อของไทยเรา (บางทีจะตลอดถึงพม่า มอญ เขมรด้วย) ที่มีมาแต่โบราณ ว่าบรรดาเด็กที่เกิดนั้นเดิมผีปั้นและเอาวิญญาณของสัตว์ซึ่งกรรมนำมาใส่เข้าในรูปให้มาสู่ครรภ์ มีอธิบายข้อนี้พรรณนาไว้ชัดเจนในเสภาตอนกำเนิดขุนช้าง เป็นต้นของข้อที่ถือว่าเด็กมีแม่ ๒ คน คือแม่ผีที่สร้างส่งมาคน ๑ แม่​มนุษย์ที่รับให้เกิดคน ๑ เพราะแต่โบราณเด็กที่คลอดใหม่จำนวนรอดกับตายราวก้ำกึ่งกัน และเด็กที่ตายมักตายภายใน ๓ วันตั้งแต่คลอด ข้อนี้เป็นมูลให้เกิดเชื่อต่อไปอีกอย่างหนึ่งว่า ถ้าแม่ผีเห็นเด็กที่เกิดใหม่น่ารักก็ทำให้ตาย เพื่อเอากลับไปเลี้ยงดูเอง ถ้าแม่ผีไม่ชอบใจก็ปล่อยไว้ให้แม่มนุษย์เลี้ยง การพิธีต่างๆ ที่ทำเนื่องกับเด็กเกิดใหม่มาแต่เชื่อคติเช่นว่า และประสงค์จะป้องกันหรือแม้หลอกลวงมิให้แม่ผีมีโอกาสและความปรารถนาที่จะเอาเด็กกลับไปเลี้ยงเองทั้งนั้น เบื้องต้นแต่ให้เด็กคลอดในวงยันต์ กันแม่ผีมิให้เข้าไปดูเด็กได้ใกล้ๆ เมื่อเด็กคลอดแล้วแม่มนุษย์ก็แกล้งทำไม่นำพา สละเด็กนั้นให้เป็นอนาถา จนนางพยาบาลต้องประกาศถามหา ว่าใครจะรับเอาไปเลี้ยง คล้ายกับขายเลหลังเด็กนั้น และมีผู้ออกเบี้ยให้แก่นางพยาบาลแล้วรับเด็กนั้น เหมือนจะพาเอาไปเลี้ยงเอง ณ ที่อื่น พิธีตอนที่เรียกว่า ร่อนเด็ก เป็นการลวงแม่ผีว่าเด็กนั้นไม่น่ารักน่าเลี้ยง ครั้นเมื่อเด็กรอดมาได้พ้น ๓ วัน เป็นอันพ้นเขต “ลูกผี” ถึงวันที่ ๔ เข้าเขตเป็น “ลูกคน” สันนิษฐานว่าแม่ผีไม่ปรารถนาแล้ว จึงทำขวัญเด็กนั้น แต่ก็ยังไม่สิ้นระแวงว่าแม่ผีจะกลับใจ ข้อนี้เป็นมูลที่การชมทารกแต่โบราณมักพูดว่า “น่าเกลียดน่าชัง” ​และมักให้ชื่อที่น่าเกลียด เช่นชื่อ เหม็น หรือชื่อ เน่า เป็นต้น หรือให้ชื่อเป็นสัตว์เดียรัจฉาน เช่นพระราชชายาเจ้าดารารัศมี เมื่อยังเป็นทารกเคยชื่อว่า “อึ่ง” ชาวเชียงใหม่เรียกว่า “ชื่อผีเกลียด” และยังมีวิธีอื่นที่ขู่ให้แม่ผีเกรงใจ เช่นแขวนรูปท้าวเวสวัณไว้บนเปลเด็ก แสดงว่าเจ้านายของผีรับคุ้มครองแล้ว และมีวิธีที่ทำให้ชอบใจแม่ผี เช่นเขียนรูปแม่ผีแขวนไว้ที่เปล และเซ่นด้วยข้าวปลาอาหาร เช่นพิธีขว้างข้าวแม่ซื้อข้ามหลังคาที่ตรัสนั้น

แต่ไฉนจึงเรียกแม่ผีว่า “แม่ซื้อ” ข้อนี้หม่อมฉันคิดนักแล้วยังไม่เห็นเหตุ หรือคำว่า “ซื้อ” เดิมจะหมายความให้เป็นอย่างอื่นอีก นอกจากแลกทรัพย์ดอกกระมัง แต่ผีไม่มีกิจเกี่ยวข้องแก่การซื้อขายซึ่งเนื่องกับเด็กที่เกิดสักอย่างใดอย่างหนึ่ง ถ้าเรียกผู้ให้เบี้ยรับเด็กเมื่อแรกคลอดว่า “แม่ซื้อ” ดูจะเข้าเค้ากว่า เคยมีเรื่องจริงเข้ากับความที่ว่ามาเกิดในครัวเรือนหม่อมฉันเอง เวลาเมื่อหญิงพูนเกิดนั้น เผอิญคุณจอมมารดาจีนท่านไปหาแม่หม่อมฉันอยู่ที่บ้าน แม่เชิญท่านให้เป็นผู้รับ ต่อมาเมื่อหญิงพูนเติบใหญ่ท่านให้เรียกตัวท่านว่า คุณแม่แก่” และพระ​วิมาดาฯ ก็โปรดให้เธอเรียกพระองค์ท่านว่า “เจ้าพี่องค์เล็ก” เป็นนิจอย่างนี้พอเข้ากับเรื่อง

การแต่งงานหญิงเพียร ดูเหมือนเขากำหนดฤกษ์วันที่ ๒๒ มกราคม น่าจะพ้องกับงานพระองค์เปรม แต่หม่อมฉันวางใจว่าท่านคงจะทรงปรับกำหนด ๒ งานมิให้กีดกันด้วยแก้ไขอย่างใดอย่างหนึ่งให้เรียบร้อยแล้ว

เรื่องทางปีนัง

เมื่อสัปดาห์ก่อนมีพม่าเป็นขุนนางอย่างประเพณีใหม่ ชื่อว่า ดอกเตอร์ เทียนหม่อง ถือหนังสือชักนำของมิสเตอร์แบกสเตอร์ ซึ่งเคยเป็นที่ปรึกษากระทรวงพระคลังอยู่ในกรุงเทพ ฯ แต่ก่อน มาหาหม่อมฉัน ที่ว่าเป็นขุนนางอย่างประเพณีใหม่นั้น คือได้ไปเรียนวิชาในยุโรปสำเร็จแล้วกลับมาเป็นนักการเมือง ได้รับเลือกเป็นสมาชิกในสภาปาเลียเมนต์เมืองพม่า แล้วได้เป็นรัฐมนตรีกระทรวงเศรษฐการเมื่อพวกดอกเตอร์บามอเป็นรัฐบาล ครั้นพวกนั้นออกจากอำนาจแล้วดอกเตอร์เทียนหม่องก็กลับเป็นแต่สมาชิกในสภาตามเดิม ตัวเขาบอกว่าเดิมหมายจะท่องเที่ยวไปรอบโลก แต่เมื่อไปถึงประเทศญี่ปุ่นประสบเวลาทางยุโรปเกิดสงคราม เห็นว่าจะเดินทางต่อไปตามประสงค์เดิม​ไม่สะดวกจึงจะกลับคืนไปเมืองพม่า ที่มาหาหม่อมฉันนั้นก็ไม่มีกิจธุระอย่างใด นอกจากอยากรู้จัก เห็นจะเป็นด้วยเคยได้ยินชื่อหม่อมฉันเมื่อไปเมืองพม่า หรือได้ยินชื่อจากมิสเตอร์แบกสเตอร์แนะให้มาพบเมื่อเดินทางถึงเมืองปีนัง คล้ายกับดูของน่าดูสิ่งหนึ่งซึ่งมีอยู่ในเมืองปีนัง แต่เขาก็มาหาโดยเคารพ เห็นได้ด้วยอุตส่าห์แต่งตัวเป็นพม่า ไม่แต่งเครื่องฝรั่งอย่างสากล สังเกตดูอายุราวสัก ๓๐ เศษ กิริยาท่าทางเป็นอย่างเช่นเราเรียกกันว่า “นักเรียนนอก” แต่มีอัชฌาสัยเรียบร้อยดี เรื่องที่สนทนากันก็เป็นอย่างสัมโมทนียกถา แต่ฟังความที่เขาเล่าถึงเมืองพม่าได้ความรู้แปลกบ้าง จึงเอามาทูลบันเลง เขาว่าที่ในแขวงจังหวัดร่างกุ้งห่างเมืองไปสัก ๓๐ ไมล์ ยังมีหมู่บ้านไทย “โยเดีย” แห่ง ๑ จำนวนคนราวสัก ๒๐๐ คน พวกนั้นแต่งตัวเป็นพม่าและพูดกับพวกอื่นก็พูดภาษาพม่า แต่พูดกันเองยังใช้ภาษาไทย หม่อมฉันเคยได้ยินแต่ว่าที่ในกรุงมันดเลเคยมีตำบล “ตลาดโยเดีย” เป็นที่อยู่ของพวกไทยกรมมหรสพสำหรับเล่นโขนละครหลวง เมื่อหม่อมฉันไปเมืองมัลดเลได้สืบถาม เขาบอกว่าแต่ก่อนมีจริง แต่เมื่อเสียกรุงมันดเลแก่อังกฤษแล้ว ไม่มีพระเจ้าแผ่นดินที่จะอุปถัมภ์ พวก​ไทยก็กระจัดกระจายไปหมด ไม่มีบ้านโยเดียเหมือนแต่ก่อนแล้ว ดอกเตอร์เทียนหม่องเล่าให้ฟังต่อไป ว่าพวกพม่าชั้นผู้ดีเดี๋ยวนี้ที่เป็นเชื้อสายชาวโยเดียมีไม่น้อย แม้ตัวเขาเองทางฝ่ายบิดาก็เป็นเชื้อโยเดีย ทางฝ่ายมารดาเป็นเชื้อมอญ ถึงเดือนตุลาคม (สารท) ที่บ้านเขาทำพิธีไหว้ผีปู่ย่าตายายทุกปี ยังทำเครื่องพลีทั้งอย่างไทยและอย่างมอญๆ ทำอย่างไรหม่อมฉันไม่ได้เอาใจจำ แต่อย่างไทยนั้นสังเกตตามคำพรรณนาว่ามีมะพร้าวอ่อนกับ “เอาใบตองมาพับทำรูปใส่ของพลี” ก็เข้าใจว่ามีบายศรีด้วย เขาบอกต่อไปตรงตามเค้าที่หม่อมฉันเคยได้ยินว่าพม่านับถือวิชาช่างกับวิชาดนตรีและฟ้อนรำอย่างโยเดียมาก เวลาจะมีงานบันเลงดนตรีหรือฟ้อนรำ เมื่อไหว้ครูต้องทำเพลงและท่าฟ้อนรำตามแบบโยเดียตั้งต้นก่อนเสมอ ด้วยถือว่าเป็นตำราครูดังนี้

ฟังดอกเตอร์เทียนหม่องเล่าตามที่ทูลมา ใจหม่อมฉันนึกไปถึงเรื่องพงศาวดาร ดูชอบกล ไทยที่เป็นต้นสกุลพม่าและวิชาของไทยที่พม่านับถือทุกวันนี้ พม่าได้ไปด้วยกวาดต้อนชาวพระนครศรีอยุธยาไปเป็นเชลย ไทยไปให้ผลดีแก่พม่าฉันใด เมื่อสมเด็จพระบรมราชาธิราช (สามพระยา) ตีได้นครธมกวาด​เขมรเป็นเชลยมามากกว่ามาก เขมรก็ให้ความรู้และตำรับตำราวิชาการเกิดผลดีแก่ไทยฉันนั้น แต่ดูราวกับเวรกรรมตามมาถึงไทยให้ต้องเป็นเช่นเขมรบ้าง

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด