วันที่ ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๘๒ น

ตำหนักปลายเนิน คลองเตย

วันที่ ๖ กุมภาพันธ์ ๒๔๘๒

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรงฯ ทราบฝ่าพระบาท

ลายพระหัตถ์เวร ลงวันที่ ๓๐ มกราคม ได้แล้วโดยเรียบร้อยทุกประการตามเคย

​สนองความในลายพระหัตถ์

ตามข้อพระดำรัส ซึ่งได้ตรัสเล่าถึงได้ทรงจัดและพบเรื่อง ๑๒ เหลี่ยมมาแล้วนั้น ช่วยให้สว่างไสวแน่ใจขึ้นได้อีกมาก ว่าเป็นหนังสือมาทางพวกมงคล (๑) ตามความนำในเรื่องนั้น ที่กล่าวถึงการตั้งพระศพพระเจ้าเนาวสว่านดูไกลกับมัมมีของพวกอียิปต์ซึ่งตรัสเล่าประทานนั้นไปเป็นอันมาก ไกลในข้อสำคัญที่มัมมีใช้วิธีรักษาด้วยพันผ้าแถบ แต่พระศพพระเจ้าเนาวสว่านกล่าวเป็นทรงเครื่องตั้งไว้เฉยๆ ไปเข้าแบบศพพระจีนพระญวนซึ่งเข้าสมาธิตาย เขาเอาศพตั้งไว้ให้คนบูชาว่าไม่รู้เน่า ตามที่ว่ากันก็เป็นไปในทางขลัง แต่คำว่าผู้รู้วิชาว่าทำศพให้แห้งด้วยวิธีอย่างใดอย่างหนึ่ง การตั้งศพไว้ว่าไม่เน่านั้นมีอยู่บ่อยๆ ฝ่าพระบาทก็คงเคยทรงได้ยิน เกล้ากระหม่อมไม่เคยไปดู ด้วยเห็นไม่เหมาะเพราะเราไม่ได้ไปด้วยนับถือ แม้ไปก็เป็นการที่จะไปตรวจดูให้รู้ว่าทำกันอย่างไร ติดจะหนักไปในทางข้างมิจฉาทิฐิ ได้เคยสอบถามพราหมณ์ศาสตรีถึงประเพณีการแต่งศพนั่งทางอินเดียแกว่ามีแต่ศพพวกโยคี เขาแต่งศพเอานั่งตั้งไว้ให้คนบูชา แต่หาได้ถามไม่ว่าเอาตั้งไว้กี่วัน ศพเน่าหรือไม่เน่า แต่อย่างไรก็ดี รูปการก็ลงรอยอันเดียวกันกับที่กล่าวถึงพระศพพระเจ้าเนาว​สว่าน ตลอดมาถึงศพพระจีนพระญวน สันนิษฐานว่าพวกมงคลจะได้แบบทางอินเดียมาก่อนแล้วคิดต่อเติมให้เปลี่ยนแปลกไป แล้วพวกจีนจำอย่างพวกมงคลทำบ้าง ตลอดมาถึงพวกญวนคงจำจีนมาอีกต่อหนึ่ง หนังสือซึ่งแปลครั้งแผ่นดินพระเจ้าบรมโกศ ต้นฉบับเห็นจะได้มาทางจีน นิทานในเรื่อง ๑๒ เหลี่ยมเรื่องหนึ่ง ซึ่งเรียกชื่อสัตว์ชนิดหนึ่งว่า “แม้” นั้น แปลกจับเอาใจคนจำได้ไม่ลืมเลย

เรื่องของพราหมณ์นั้นได้กราบทูลแล้วว่าเป็นสวะ แต่ต้องกราบทูลซ้ำว่า แม้เป็นสวะเกล้ากระหม่อมก็ต้องเรียน เพราะเกี่ยวกับวิชาช่างอยู่มาก ถ้าไม่เรียนให้รู้ไว้ทำอะไรก็ไม่ถูก หรือดูสิ่งที่เขาทำไว้ก็แปลไม่ออกรู้ไม่ได้

พิธีของพวกทมิฬซึ่งเรียกว่า “ไทปุสสัม” นั้น เคยถามพราหมณ์ศาสตรีบอกว่าคือพิธีเดือนปุษย ตามชื่อก็เป็นเดือนยี่ แต่เขาจะทำเมื่อไรก็ได้ สุดแต่ให้สะดวกไม่ติดด้วยฟ้าฝนจะทำกี่วันและทำมากน้อยเท่าไรก็ได้สุดแต่กำลัง คิดดูก็น่าจะลงกันกับพิธีซึ่งมีโล้ชิงช้าของเรานั่นเอง ชื่ออะไรก็ไม่อาจบอกชื่อด้วยเถียงกันหนัก ตามที่ตรัสเล่าพิธีไทปุสสัมทางปีนังเขาเคยมีจุดดอกไม้ไฟ ทำให้นึกถึงการจุดพลุฝรั่งในการเผาศพของเรา ​เพราะได้ไปเห็นมาสดๆ จะว่ามาแต่การจุดดอกไม้ไฟในการศพของเราก็เห็นไม่ใช่ ที่จะเทียบเอาการสลูตปืนใหญ่ของฝรั่ง ศพที่มีสลูตด้วยปืนใหญ่เข้าใจว่าเป็นศพที่สูงใหญ่ ศพสามัญที่สลูตด้วยปืนใหญ่ไม่ได้ จึงใช้จุดพลุแทนที่

ในการที่ไม่ทรงฝากส้มของประทานมากับสังฆราชเปโร จะทรงฝากมาแก่ชายประสบสุขและหญิงเพียรนั้น เป็นการที่ทรงพระดำริเลือกอย่างที่ควรแล้ว ถ้าประทานฝากแก่สังฆราชเปโรมาแกจะลำบากที่ต้องจัดส่งมาให้ หรือมิฉะนั้นก็ต้องมาเอง จะต้องรับเป็นแขกเมือง ทรงฝากชายประสบสุขกับหญิงเพียรมานั้นสะดวกมาก จะไม่ลำบากอะไรแก่เธอ เพราะเธอจะไปมาอย่างกันเองได้

เรื่องพิธีตรุษที่ทรงแต่งทีจะสนุกมาก หวังใจว่าที่พระลังกาเธอทูลถึงพิธีตรุษที่ทำกันในเมืองลังกา เธอคงจะได้เขียนถวายมาให้ทรงทราบแล้ว

ขอประทานโทษเรื่องต้นตาลยังไม่เป็นลูกมิได้ เป็นแต่ออกจั่น ได้ความว่าจั่นก็คืองวง แล้วจะต้องออกดอกที่งวง ดอกนั้นจะร่วงไปเสียโดยง่าย แม้ติดอยู่จึงจะเป็นลูกต่อไป เรียนได้ความมาว่าดังนี้ ที่ว่าเป็นตัวผู้ตัวเมีย ตัวผู้ให้น้ำตาลตัวเมียให้​ลูกนั้นเห็นจะเหลว เพราะต้นตาลจะให้อะไรก็อยู่ที่คนทำ ถ้าทำน้ำตาลก็ต้องปาดงวงคือตัดจั่น ย่อมจะเกิดลูกไม่ได้อยู่เอง ถ้าไม่ทำน้ำตาลทั้งต้นไว้ก็จะออกดอกจนติดเป็นลูก ตามที่ทรงทราบมาว่าทางเพชรบุรี ถ้าปีใดข้าวงามการทำน้ำตาลก็ซาลงนั้น เป็นธรรมดาที่สุด ด้วยการทำตาลนั้นต้องปีนขึ้นที่สูงเป็นช่องที่จะตกตายก็ได้อยู่ ถ้าทำนาก็ไม่ต้องปีนเมื่อทำนาได้ผลพอกินเสียแล้วจึงไม่ทำตาล ด้วยเป็นการฝ่าอันตราย เมื่อทำนาไม่ได้ผลพอกินจึงต้องฝ่าอันตรายก็เพราะเพื่อจะให้ได้ผลพอกินเท่านั้น

จะกราบทูลเพิ่มเติมด้วยความรื่นรมย์ ที่บ้านปลายเนินนั้นมีเนื้อที่อยู่กว้างขวาง แม้ที่ได้ตกแต่งให้ดูเรียบร้อยแล้วก็เป็นส่วนหนึ่ง ส่วนที่รกร้างก็ยังมีอีกที่ค่อยทำต่อออกไปในที่ซึ่งได้ทำต่อออกไปเพียงกล้อง ๆ นั้น ได้พบต้นตาลเข้าอีกต้นหนึ่ง บัดนี้สูงประมาณเมเตอร์หนึ่งแล้ว แต่ยังไม่ตั้งมีต้นขึ้น ตาลต้นนี้จะเกิดขึ้นในด้วยเหตุใดนั้นไม่ทราบ มีมาเองโดยไม่ได้พยายามปลูกทำขึ้นเลย เป็นเหตุให้เกิดความดีใจมาก ได้สั่งให้คนดูแลรักษาไว้ อย่าให้ด้วงมันกินยอดตายเสียได้

ในเรื่องต้นตาลนี้ ทำให้แตกกิ่งทราบไปถึงลูกอินทผาลำ ตามที่ตรัสเล่าประทานอันยังไม่เคยทราบนั้นด้วย ของสดที่สู้ของ​แห้งไม่ได้นั้นเห็นจะมีมาก ของเราก็เช่นปลาสลิด ปลาสดกินไม่ดีเท่าทำแห้งเสียเลย ลูกชิดก็ประหลาด ไปเที่ยวเมืองชวาเห็นเขาเอาลูกชิดสดมาขาย เขาใช้ใส่ในกาแฟก็เท่ากับกินลูกชิดน้ำกะทินั่นเอง อย่างแช่น้ำตาลเช่นทางบ้านเรากินกันไม่เห็นมีใครเขาเอามาเร่ขาย ทั้งในตลาดก็ไม่พบ จะทำที่ไหนกันย่อมเป็นข้อสงสัยอยู่

เบ็ดเตล็ด

เห็นหนังสือพิมพ์เขาลงว่า ตรุษจีนปีนี้จะไม่อนุญาตให้เด็กเล่นสิงโต ยกเหตุทำให้เสียเวลาการเล่าเรียนของเด็ก และตัดการส่งเสริมในเรื่องขอทาน ด้วยโมทนาสาธุด้วยเป็นอย่างยิ่ง จะไม่หนวกหูการตีกลองซ้อมสิงโตกับทั้งชาวร้านก็เห็นจะยินดี เชื่อว่าเขาคงไม่มีปรารถนาที่จะได้เห็นเด็กเล่นสิงโต อันเข้าละลุมละเล้าอยู่ในร้านมากมาย

เมื่อไม่กี่วันมานี้เกิดมีมดคันขึ้นในเวลานอน ทำให้ต้องโวยวายให้กำจัด ได้ความว่าเป็นเหตุด้วยตัวแมลงตกตายอยู่ในแถวเตียงนอน แล้วมดก็มากินตัวแมลงแล้วปีนขึ้นไปกัดเอาคนนอนบนเตียงเข้าด้วย การที่เป็นดังนี้ก็เพราะเปิดไฟข้างที่นอนอ่านหนังสือตัวแมลงก็มาเล่นไฟ ครั้นดับไฟแล้วก็ลงไปงุ่มง่าม​อยู่ตามพื้นแถวเตียง อ้ายมดก็พากันมากินจะไม่พอกินกันอย่างไร จึงระเห็จขึ้นไปกัดเอาคนบนเตียงเข้าด้วย ในเหตุนี้ทำให้นึกถึงความคิดปลูกเรือนกลางสระ ถ้าได้ทำอย่างความคิดนั้นจะป้องกันมดไม่มีมาได้ ส่วนแมลงนั้นป้องกันไม่ได้เพราะมันมีปีกก็จริงอยู่ แต่จะไม่เดือดร้อนอะไรเพราะมีมุ้งกัน

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด