วันที่ ๒๗ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๘๒ น

ตำหนักปลายเนิน คลองเตย

วันที่ ๒๗ กุมภาพันธ์ ๒๔๘๒

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรงฯ ทราบฝ่าพระบาท

วันเสาร์ เป็นกำหนดรถไฟเข้าไปจากปีนัง อันเคยได้รับลายพระหัตถ์เวรก็ได้รับ เป็นลายพระหัตถ์ลงวันที่ ๒๐ กุมภาพันธ์ สมอย่างหวังและความเป็นไปเรียบร้อยทุกอย่างตามเคย จะกราบทูลสนองความในลายพระหัตถ์นั้นต่อไปนี้

สนองความในลายพระหัตถ์

เรื่องสวดมหาชัยนั้นกลายเป็นเรื่องสนุกขึ้น ด้วยเกล้ากระหม่อมเขียนหนังสือมาถวายแล้ว ก็ได้พูดกับพระยาอนุมานว่าไม่เคยเห็นต้นฉบับ เขาจึงส่งหนังสือมาให้อ่าน เป็นหนังสือ​ซึ่งได้ทรงจัดให้ตีพิมพ์ขึ้นเมื่องานศพพระยาอรรคนิธินิยมเรียกชื่อว่า “มหาทิพมนต์” มีอะไรจับฉ่าย ๑๐๘ อย่างอยู่ในนั้น ได้พลิกอ่านแต่เพียงอย่างที่ว่า “รีบ ๆ ผ่าน ๆ” เห็นมีมหาชัยและอุณหิศวิชัยอยู่ในนั้นเสร็จ มีความเห็นที่จะกราบทูลถวายอย่างกล้อง ๆ ไว้ทีดังต่อไปนี้

มหาชัย เห็นเป็นคนแก่ซึ่งไม่มีภูมิรู้มากนักเป็นผู้แต่ง พวกเดียวกับ “สัพพพุทธา” นึกอะไรได้ก็ใส่ลงไป มีบันทึกข้างท้ายว่าสวดให้มีชัยชำนะ จึงได้กล่าวกันว่าใช้สวดเมื่อยกทัพ ที่เกล้ากระหม่อมนึกว่าเป็นภาษาสํสกฤตนั้นก็เพราะใช้คำที่เราพูดกันอยู่ อย่าง “จักรวาฬ” อันเป็นภาษาสํสกฤต ภาษามคธจะต้องเป็น “จกฺกวาฬ” เช่นนั้นเป็นต้น แต่ที่จริงตั้งใจจะแต่งเป็นภษามคธ

อุณหิศวิชัย ผู้แต่งรู้ภาษามคธดีกว่ามหาชัยมาก มีบันทึกไว้ข้างท้าย ว่าพระเจ้าตรัสเทศนาโปรดสุปติฏฐิตเทวดาในดาวดึงษ์ ซึ่งจะตายใน ๗ วันก็มีอายุยืนยาวไปได้ ข้อนี้เองจึงเอามาใช้สวดงานวันเกิด เพื่อจะต่ออายุให้ยืนยาว ที่เกล้ากระหม่อมกราบทูลว่าอุณหิศวิชัยมีมหาพุทธคุณเป็นหลักนั้น “ฝืด” สมุดที่ได้เห็นนั้นเป็นสมุดสำหรับสวด แปลว่าบทอะไรที่จะต้องสวด​มีบ้างก็เขียนรวมลงไว้เป็นจับฉ่าย แต่อุตริจ่าหลังสมุดไว้ว่า “อุณหิศวิชัย” ดูแต่ลวกๆ จึงพาหลง

พระยาอรรคนิธิยม มีชื่อเดิมว่า “สมุย” เป็นเหตุให้แปลกใจชื่อเกาะสมุยนั้นแปลไม่ได้ความ ท่านผู้นั้นจะเกิดที่เกาะสมุยหรืออย่างไร ในประวัติก็ไม่มีปรากฏ กล่าวแต่ว่าเป็นบุตรนายเฮง เฮงคำนั้นเป็นคำจีนพาให้สงสัยว่าหรือสมุยจะเป็นคำจีน

พระดำริเรื่องพระสงฆ์สาธยายมนต์ที่วัดนั้นดีนัก เป็นการที่จะให้ทรงจำพระพุทธวจนะไว้ เป็นบาทแห่งการสังคายนา ถูกอย่างพระดำริแท้จริงทีเดียว

เรื่องน้ำพุนั้นเต็มที ถ้ามีฝนตกมากน้ำจึงมีตกมาก ถ้ามีฝนตกน้อยน้ำก็มีตกน้อย มีคนเคยคิดจะเอาน้ำตกที่เขาเขียวช่องมะเฟืองชลบุรีเข้าไปใช้เป็นน้ำประปาในกรุงเทพฯ เกล้ากระหม่อมไปดูเห็นน้ำไหลรินๆ ก็เป็นด้วยฝนตกน้อยนั้นเอง บางทีจะเป็นเพราะเหตุนั้นกระมัง ความคิดที่จะเอาน้ำมาใช้ในกรุงเทพฯ จึงได้ระงับไป ไปเที่ยวประเทศชวาเห็นที่นั่นเข้าก็ให้นึกริษยา เขามีน้ำตกที่ไหนๆ อยู่ทั่วไป จะขุดเหมืองชักน้ำไปใช้ที่ไหนก็ได้โดยง่าย เวลาไปเห็นเห็นมีน้ำไหลมากจะมีเวลาน้ำน้อยเพราะฝนไม่มีตกอยู่หรืออย่างไรไม่ทราบ แต่ผู้รู้เขาว่า​ประเทศใด ซึ่งมีภูเขาไฟอยู่น้ำก็จะบริบูรณ์ เพราะไฟต้มน้ำส่งเป็นไอขึ้นไปบนอากาศแล้วกลับเป็นฝนตกลงมาเพิ่มเติมจะจริงหรือไม่จริงก็ต้องตกอยู่แก่ผู้กล่าว

ท้าววรจันทร์ถึงอสัญกรรมแล้ว เมื่อเวลาเที่ยงวันที่ ๒๕ รุ่งขึ้น วันที่ ๒๖ เกล้ากระหม่อมไปทำกิจแห่งการศพให้แก่ท่านทั้งการหลวงและการส่วนตัว ได้พระราชทานโกศไม้สิบสอง ฉัตรเบญจา และกลองเขียว

เรื่องหนังสือ “กามิตสูตร” เกล้ากระหม่อมเคยได้เห็นแต่หนังสือพิมพ์รายเดือนเขาตัดตอนเอาเรื่องของ เสฐียรโกเศศ กับ นาคประทีป แต่งมาลงเป็นเรื่องของพระองคุลิมาลในเบื้องต้น อันมีในคัมภีร์ทางมหายานดูเหมือนเรียกชื่อเรื่องว่า “กามนิต” เฉียดกับชื่อ “กามิตสูตร” ซึ่งตรัสถึงนั้นเข้าไปทีเดียว จะเป็นเรื่องเดียวกัน หรือมิใช่ ไม่ได้อ่านต้นเรื่องทั้งสองเรื่อง แต่เรื่องเมือง “สุขาวดี” นั้นเคยอ่าน พระองค์เจ้าธานีได้ฉบับในเมืองญี่ปุ่นมาแปลตีพิมพ์ จะเรียกชื่อว่าเรื่องอะไรลืมเสียแล้ว เพราะอ่านนานแล้ว ในนั้นได้ความว่าซึมซาบอะไรต่างๆ เช่น “มยุรโกฺจภิรุทา โกกิลาภิหิวคฺคุภิ” ก็มีในนั้น และกระดึงแขวนโบสถ์ก็มีในนั้น พระเจ้าเท่าเม็ดทรายในท้องพระมหา​สมุทรก็มีในนั้น เช่นนี้เป็นต้น กับบอกว่าเมืองสุขาวดีนั้นอยู่ทางทิศตะวันตก จะไหว้พระเจ้าต้องไหว้ไปทางทิศตะวันตกนี่มาทำให้เข้าใจว่าที่ทำโบสถ์หันหน้าไปทิศตะวันออก จนลางวัดรู้สึกว่าขวางโลก เพราะทำเอาหลังโบสถ์มาทำทางเข้าวัด นั่นก็เพื่อจะให้ไหว้พระไปทางตะวันตกอันถูกทิศ อ่านหนังสือนั้นแล้วทำให้รู้สึกใจว่าเราได้อะไรมาเป็นไปในทางมหายานเสียมากมาย

ปัญหาพยากรณ์

คำ ผเด็จ ในพจนานุกรมภาษาเขมรไม่มี มีแต่คำ เด็จ เขาเขียน เฏจ อ่านว่าเด็จ เหมือนกัน (ตัว ฎ ด ของเขาไม่มี มีแต่ ฏ ต อ่านเป็นเสียง ด บ้าง ต บ้าง ไม่แน่) แปลให้ไว้ว่า ขาด ที่พจนานุกรมไม่มีคำ ผเด็จ นั้น เห็นจะไม่ใช่ว่าคำนั้นไม่มี จะเป็นด้วยเขาไม่ได้ใช้กันในเวลานี้จึงไม่ลงคำนั้นไว้ก็เป็นได้ คิดดูก็เห็นว่าจะไม่ผิดอะไรไปเทียบด้วยคำ จง ก็มี ผจง ประจง บรรจง หรือ บันจง อยู่ทุกอย่าง คำ ผ ประ บรร บัน นั้น เกล้ากระหม่อมเคยแปลว่า ทำให้ เช่นคำ ผเด็จ ก็แปลว่า ทำให้ขาดย่อมเข้ารูปได้ คำ “ธรรมบทผเด็จ” จะหมายความว่าทำให้ธรรมบทขาด คือสุดสิ้น เช่นฝนขาดเม็ดเช่นนั้น ได้เหมือนกัน ไม่ได้ทำให้ผิดความไป

​คำ แสดง กับ สำแดง ดูพจนานุกรมเขมร คำ แสดง แปลให้ไว้ว่ารู้ทั่วกัน สำแดง แปลให้ไว้ว่าผู้ทำให้รู้ทั่วกัน ก็เป็นอันเข้าใจว่า เหมือนกับตรวจ และตำรวจ ตรวจเป็นการไต่สวน ตำรวจ เป็นผู้ไต่สวน แสดง ก็เป็น ทำให้รู้ สำแดงก็เป็นผู้ทำให้รู้ “สำแดงอานนท์” แปลว่าพระอานนท์ผู้ทำให้รู้ ได้ความดีทีเดียว เกล้ากระหม่อมก็เห็นมานานแล้วว่าคำยืดและคำหดนั้นมีความหมายต่างกัน เช่น ตรัส เป็นพูด ดำรัส เป็นคำ สอาง เป็น สะอาด สำอาง เป็นแต่งตัว คือทำให้สะอาด เช่นนี้เป็นต้น

ข่าวในกรุงเทพ ฯ

ข่าวนี้มีข่าวอะไรแปลกๆ หลายอย่าง

(๑) ชายนิทัศนาทร มาลาจะออกไปรับหญิงสุมนมาลย์ ซึ่งออกไปอยู่เกาะกูดเพื่อทำสวนหากินหรืออะไรเทือกนั้น ว่าเป็นมะเร็งที่นม ชายนิทัศนาทรได้ส่งหมอออกไปตรวจ หมอแนะนำให้เข้ามาตัดในกรุงเทพฯ ก็ไม่ตกลง จึงจะออกไปรับเข้ามารักษาตัว ในกรุงเทพฯ เกล้ากระหม่อมก็อนุญาตให้ไป ครั้น ณ วันที่ ๒๒ เดือนนี้ เรือ “ภาณุรังษี” ซึ่งเดินทางฝั่งทะเลตะวันออกกลับเข้ามาถึงกรุงเทพฯ มีชายนิทัศนาทรกลับเข้ามา​ด้วย ข่าวว่ารับตัวมากับเรือแล้ว แต่หายไปเสียตามทาง จะเป็นประการใดหาทราบไม่ เป็นเรื่องแปลกน่าเอาใจใส่ด้วยไม่เคยมี

(๒) เห็นหนังสือพิมพ์ “บางกอกไตมส์” เขาลงข่าวเมื่อวันที่ ๒๓ ว่าพระยาราชวังสรรค์ อัครราชทูตไทย ณ เมืองอังกฤษถึงแก่กรรมเสียแล้ว ด้วยหัวใจหยุด ทำให้รู้สึกตกใจเศร้าใจเป็นอันมาก ด้วยไม่ได้นึกว่าจะเป็นไปได้เลย

(๓) หม่อมหวล ในกรมหมื่นอนุวัตนจาตุรนต์ เจ็บไปอยู่โรงพยาบาลที่ถนนสุริวงศ์ นัยว่าเป็นโรคเส้นโลหิตในสมองแตก ทั้งหัวใจก็ไม่ดี ว่ามีอาการหนักจะถึงแก่สิ้นชีวิต หญิงอี่ไปเยี่ยมมาบอกว่ามีสติรู้ตัวและไม่รู้ตัวเป็นคราวๆ ฉะนั้นก็เป็นการน่าสงสัย ถ้าหากว่าเส้นเลือดในขมองแตกแท้แล้ว จะรู้สึกตัวไม่ได้เลย

เมื่อวันที่ ๒๕ ไปเผาศพพระยาพิพิธมมตรี ได้หนังสือพระนิพนธ์ซึ่งเขาแจกมา แต่ยังไม่ได้อ่าน นึกชอบใจที่เขาทำคชเสนีเป็นรูปช้างมีงวงถือดาบเข้าใจได้ว่าเป็นความคิดของพระ​ยาศรีธรรมาธิราช ชื่อเดิมของพระยาศรีศักดิ์ธำรง เขียนถวายมาเป็น “จุล” นั้นผิด ที่ถูกเป็น “จุณ” เพราะพ่อเขาชื่อเจิม

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด