วันที่ ๑๙ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๘๒ น

ตำหนักปลายเนิน คลองเตย

วันที่ ๑๙ มีนาคม ๒๔๘๒

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรงฯ ทราบฝ่าพระบาท

วันที่ ๑๖ นี้เป็นวันเสาร์ อันเป็นกำหนดรถไฟเข้าก็ได้รับลายพระหัตถ์เวร ซึ่งลงวันที่ ๑๒ มีนาคมอย่างเคย ไม่มีเหตุเภทพานประการใด

​สนองความในลายพระหัตถ์

เรื่องเมืองมละกาในแหลมมลายู ได้ทราบความตามพระดำรัสชี้แจงอย่างพิสดาร ทำให้ได้ความรู้กว้างออกไปอีกมาก จะกราบทูลความเห็นถึงชื่อมละกา อันคำ “มละกา” จะเปลี่ยนเป็นมะละกอได้โดยง่าย เพราะคำท้ายแขกเขาคงออกเสียงสั้นคล้าย “กะ” กะ กับ กอ ก็เป็นอันเดียวกัน ดูแต่อ่านหนังสือ ทางบาลีเราอ่านว่า “กะขะ” แต่ทางไทยเราอ่านว่า “กอขอ” นั่นก็คือตามเขมร ตามทางเขมรถ้าเขียนตัว ก ลง ตัวเดียวจะต้องอ่านว่า “ก” (ดู “ก็” เป็นตัวอย่างได้) คำมลายูซึ่งตรัสประทานตัวอย่าง “อาปะ” เป็น “อาปอ” นั้นก็คงเป็นไปในแนวเดียวกัน อันคำ “อาหวังบุหรงอาป้อ” นั้นไม่ใช่นักสวดเขาผูกขึ้น เป็นคำแขกจริงๆ คือละครแขกเขาเล่นในโรงเล็กตามช่องระทา เขาเรียกกันว่า “ละครตาเสือ” ตาเสือเป็นตัวนายโรงคงมีชื่อเป็นแขก เรียกยากจึงตั้งเป็นฉายากันเสียว่าตาเสือ หรือลางทีคำต้นแห่งชื่อแขกนั้นจะคล้ายกับเสือ จึงเรียกเป็นคำไทยเสียว่า “เสือ” ก็เป็นได้ พวกนักสวดเขาจำเอาคำของตาเสือไปร้องหัวเราะกันเล่นอีกต่อหนึ่ง ในพระราชดำรัสเผอิญมีชื่อเมือง “อุยังตะนะ” หลุดเข้ามาด้วย เกล้า​กระหม่อมเคยเห็นหนังสือโบราณ “อุชงตนะ” ยังได้นึกว่าเมืองนี้อยู่ที่ไหน เพิ่งมาทราบตำแหน่งที่อันปรากฏในพระดำรัสครั้งนี้ ช เป็น ย นั้นไม่เป็นไร เหมือนหนึ่งชวา พวกชวาเขาก็เรียกว่า ยาวา ซ้ำพวกวิลันดาก็ใช้ตัว jเป็น ย เหมือนกันเข้าด้วย ก็เลยกลมเกลียวกันไปทีเดียว ทางวิลันดาเขาเขียน dj เป็นตัว ช ก็ได้แก่ ปราโมช=ปราโมทย์ เขียน tj เป็นตัว จ ก็ได้กับ สัจ=สัตย์ ให้รู้สึกซึมซาบดีเต็มที ชื่อเมืองสงขลานั้นเคยได้ยินสมเด็จชายตรัสว่าประมูลสิงคโปร์ คำ “สิงค” นั้น พวกชวาเรียก “สิงห” ว่าอย่างนั้นจริงๆ เข้าใจว่ามลายูก็เรียกอย่างนั้นเหมือนกับด้วย อันชื่อเมืองสงขลานั้นไปเหมือนกันเข้ากับเมืองสังขลบุรี หาคำแปลในพจนานุกรมของอาจารย์จิลเดอส์ก็ไม่พบ พบแต่สังขลิก มี อิก เติมเข้ามา แปลว่าโซ่ ดูไม่เข้าเรื่อง เมืองสังขลบุรีเดิมจะเป็นบ้านตำบลอะไรก็ไม่ทราบ ลางทีฝ่าพระบาทจะตรัสบอกได้

ได้ทราบเหมือนกันว่าที่ร้านในงานวชิราวุธานุสรณ์ มีรอยพระราชบาทแห่งสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ ๖ อยากทราบอยู่เหมือนกันว่าเป็นรอยชนิดไร แต่ตัวเองไม่ได้ไป ไปเที่ยวกันแต่พวกลูกๆ ถามดูก็ไม่ได้ความ บอกได้แต่ว่าอยู่บน​เขา (ทำเอาอย่าง “สฺวณฺณปพฺพต”) ไม่มีใครได้ปีนขึ้นไปดู ก็เป็นอันรู้ไม่ได้เท่านั้น แต่พลัดมาได้ความทางฝ่าพระบาทว่าเป็นพระบาทหล่อด้วยทองเหลือง ยิ่งทำให้อยากรู้มากออกไป ว่าใครหล่อขึ้นเมื่อไร ในพระดำรัสว่าในเมืองไทยทำพระบาทกันมาแล้วสองอย่างนั้น นึกตามไปได้งอกขึ้นเป็นได้พบมาแล้วสี่อย่าง (๑) แบบลายลักษณ์ (๒) รอยเหยียบรอยเดียว (๓) รอยเหยียบสองรอยคู่ (๔) รอยเหยียบสี่รอยซ้อนในรอยเดียวกัน อันสองรอยคู่นั้นเรียกว่าพระยืน ทำโดยประสงค์อย่างไรคิดตามไม่ออก ส่วนรอยเหยียบสี่รอยนั้นเข้าใจว่าตั้งใจจะทำรอยพระพุทธเจ้าซึ่งได้ตรัสรู้มาแล้วสี่พระองค์ เสด็จมาเหยียบรอยพระบาทรวมลงในที่อันเดียวกัน โดยความคิดให้บูชาแห่งเดียวก็ได้ทั้งสี่พระองค์ รอยพระบาททั้งสี่นั้นทำขนาดใหญ่บ้างเล็กบ้างผิดกันมากๆ รอยนอกซึ่งใหญ่ที่สุดนั้น ว่ากันว่าเป็นรอยพระบาทพระสมณโคตมพุทธเจ้า จะทำขนาดใหญ่เล็กด้วยยึดอะไรเป็นหลัก หรือทำโดยไม่เข้าใครออกใคร ก็ยังไม่ทราบ อย่างไรก็ดี พระพุทธเจ้าแต่ละองค์นั้นใหญ่กว่ายักษ์วัดพระแก้วทั้งนั้น เห็นว่าแบบลายลักษณ์กับรอยพระบาทนั้นควรจะทำผิดกัน เพราะแบบลายลักษณ์นั้นทำเป็นลายพระ​บาท ควรเป็นเส้นลงเพราะลายตีนคนเป็นเส้นลง ส่วนรอยพระบาทนั้นควรเป็นเส้นนูนขึ้น เพราะเป็นพิมพ์ตัวเมียแต่ที่ทำกันนั้นไม่ได้คิด ลายลักษณ์ในรอยพระบาทที่เป็นรูปอะไร ลางทีก็ทำเป็นเส้นลงเหมือนกันก็มี ลางทีซ้ำปั้นเป็นรูปนั้นนูนขึ้นเป็นพิมพ์ตัวผู้ก็มี เห็นว่าทำผิด อีกประการหนึ่ง ที่ในอินเดียมีพระบาทอยู่เป็นสองอย่าง คือพระพุทธบาทกับพระวิษณุบาท มิใครก็ใครต้องเอาอย่างกัน ยังไม่ทราบความวินิจฉัยในข้อนั้น จะว่าพระวิษณุบาทเอาอย่างพระพุทธบาท เพราะพระพุทธเจ้าเกิดก่อนพระวิษณุก็ไม่ได้ เพราะการทำพระบาทนั้นทำทีหลังมาก

ข้อที่ตรัสเล่าถึงปีนังแล้ง หญ้าแห้งจนเกิดไฟป่านั้น ย่อมเป็นธรรมดาถึงที่ปลายเนินหญ้าก็แห้งไปบ้างเหมือนกัน ในข่าวที่ตรัสเล่านั้นมีสิ่งสำคัญที่ชื่อพระยารัษฎา พร้อมทั้งสร้อยติดมาด้วย ทำความรู้ให้กว้างขวางขึ้นว่า พระยารัษฎาคนเดี๋ยวนี้มีสร้อยชื่อเป็นอธิราชภักดี ไม่ใช่อนุประดิษฐ์อย่างพ่อ

การซ้อมมืดที่ปีนัง กำหนดให้ทำเวลามืดแต่เพียงสองชั่วโมงครึ่งเท่านั้น เบากว่าซ้อมในกรุงเทพฯ เมื่อวันที่ ๑๒ ที่ ๑๓ กุมภาพันธ์ เป็นไหนๆ ที่ในกรุงเทพฯ กำหนดเวลาซ้อมตั้งแต่ ๖ ถึง ๒๔ นาฬิกา สองวัน เป็นอันต้องปิดไฟวันละ ๖ ​ชั่วโมง ควรที่จะได้ความเดือดร้อนมากแต่เดือดร้อนน้อย เพราะได้ตระเตรียมไว้ ไฟในเรือนจะต้องใช้ที่ไหนบ้างก็เตรียมไว้ด้วย ปกปิดห้ามแสงสว่างเสีย แม้เมื่อจะใช้ดวงไหนก็เปิดขึ้น เมื่อไม่ใช้ก็ปิดเสีย แต่ในที่แจ้งนั้นต้องดับสิ้น และต้องถืออังแพลมกันเหมือนกัน

รายงาน

หนังสือแจกเมื่องานพระศพพระองค์เจ้าคำรบนั้นเป็นสองเล่ม คืออักขรานุกรมภูมิศาสตร์นครสวรรค์เล่ม ๑ กับประชุมกฎหมายไทยโบราณภาคที่ ๑ อีกเล่ม ๑ เขามัดติดกันมา เกล้ากระหม่อมสะเพร่าไม่ได้แก้ดู กราบทูลแต่เล่มก่อนซึ่งอยู่ข้างบนมาแต่เล่มเดียว ถ้าต้องพระประสงค์เล่มหลังจะจัดส่งมาถวายได้ แต่เข้าใจว่าจะไม่ผิดกันกับที่นายแลงกาต์จัดการตีพิมพ์เป็นเล่มใหญ่ไว้นั้นแล้ว พระนามพระองค์เจ้าคำรบเห็นจะหมายเอาเคารพ หากขนานเป็นคำตลาดไป

พระยาอรรคนิธินิยมที่ชื่อสมุยนั้น ยังประหลาดใจหนักขึ้นที่พระยาอนุมานรู้จักดี ว่าเป็นคนเกิดในกรุงเทพฯ หาได้เกี่ยวข้องแก่เกาะสมุยอย่างใดไม่เลย พระยาอนุมานได้ช่วยพยายามไปหาพระพาหิรรัฐวิบูลผู้เป็นน้องชายเพื่อถามเอาเหตุ แต่ไม่พบ​ตัว กลับขึ้นไปรับราชการตามหน้าที่ ณ นครราชสีมาเสียแต่เมื่อสองสามวันก่อนแล้ว เมืองถลาง พระยาอนุมานว่าเป็นภาษาชาวน้ำ เขาเรียกว่า “เซหลัง” เข้าทีอยู่

เมื่อวันที่ ๑๒ เดือนนี้ ไปงานซึ่งเขาทำบุญ ๗ วันศพหม่อมหวล เห็นศพใส่หีบทองลายก้านขด ตั้งบนชั้นกระจก ๒ ชั้น มีฉัตรเบญจาตั้ง ๔ คัน จึงกราบทูลต่อเพิ่มเติมมาให้ทรงทราบ เพราะที่กราบทูลมาก่อนนั้นไปไม่เห็นตลอด เขานำศพไปฝังที่วัดมกุฎกษัตริย์ในรุ่งขึ้นวันที่ ๑๓ เวลา ๑๗.๓๐ นาฬิกา

เมื่อวันที่ ๑๕ ได้รับหนังสือราชเลขานุการ บอกว่าหญิงโหลกับหญิงโสฬศถวายบังคมลาจะออกมาปีนังในวันที่ ๒๓ เดือนนี้ มีกำหนด ๓๐ วัน ดูเป็นการดีที่นานๆ ฝ่าพระบาทก็จะได้ทรงพบกับพระโอรสธิดา คนโน้นบ้างคนนี้บ้าง

เรื่องรอยพระบาทในงานออกร้านวชิราวุธานุสรณ์ สามารถจะกราบทูลรายงานต่อไปได้อีกว่า เมื่อถามลูกไม่ได้เรื่องแล้ว ชายงั่วก็เดือดร้อน ถึงไปเที่ยวสืบมาได้ความว่า พระยาอนิรุทธเทวาจัดสิ่งที่ควรทรงเหยียบได้เข้าไปกราบทูล ขอให้ทรง​เหยียบรอยพระราชบาทเอามาเก็บรักษาไว้ จะเป็นดินหรือปูนปลาสเตอร์อย่างใด ผู้บอกทราบไม่ได้เห็นแต่เป็นแท่งปิดทอง

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด