๑๘ เมษายน พ.ศ. ๒๔๘๑ น (๒)

​ตำหนักปลายเนิน คลองเตย

วันที่ ๑๘ เมษายน ๒๔๘๑

พระยาอนุมานราชธน

จะให้การเรื่อง เล่นแทงวิไส เคยเห็นเล่นแต่ในงานโสกันต์ อันงานโสกันต์นั้น หากกล่าวจำเพาะแต่ที่เปนหลักก็มี ๔ อย่าง ตามที่เรียกกันดั่งนี้

๑. โสกันต์เขาไกรลาส

๒. โสกันต์แห่นอก

๓. โสกันต์แห่ใน

๔. โสกันต์พิธีตรุส

บอกแต่ชื่อชะนิดไว้เพื่อตัดสิน หากว่าท่านต้องการรายละเอียด ก็จะค้นหาในหนังสือต่าง ๆ ได้ มีอยู่หลายฉะบับ

การเล่นแทงวิไส เดิมเปนของผู้ชายเล่น เล่นจำเพาะแต่งานโสกันต์เขาไกรลาศ และโสกันต์แห่นอก เปนโสกันต์ชะนิดมีแห่ออกมาข้างนอกเหมือนกัน แต่อย่างหลังลดปลูกเขาไกรลาศเสีย ภายหลังทรงพระราชดำริจัดการโสกันต์แห่ในขึ้น คือ แห่อยู่แต่ในพระราชฐานชั้นในเขตต์ผู้หญิงอยู่ จึงโปรดให้ผู้หญิงถ่ายแบบการเล่นของผู้ชายเข้าไปเล่นข้างในทุกอย่าง แล้วจะอย่างไรไม่ทราบ ถึงแม้โสกันต์เขาไกรลาศและโสกันต์แห่นอก ก็มีผู้หญิงเล่นแทงวิไสด้วย ฝ่ายผู้ชายเล่นอยู่ที่ข้างศาลาลูกขุนใน ฝ่ายผู้หญิงเล่นอยู่ที่ข้างบุขกระสันพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาทด้านตะวันออก

ขอสารภาพว่าแทงวิไสผู้ชายนั้นไม่เคยเห็น เพราะเขาเล่นแต่ในเวลาแห่ เข้ามางานก็ต้องมาก่อนแห่ กลับก็เมื่อแห่กลับแล้ว เขาจะเล่นกันอย่างไรหาทราบไม่ คงได้เห็นแต่แทงวิไสผู้หญิง ดังจะพรรณนาต่อไปนี้

คนเล่นสองคนเท่านั้น เถ้าแก่ที่เคยเปนละคอนมาก่อนเปนผู้เล่น

​การแต่งตัวนั้นสีสะสวมเทริด ผัดหน้า ใส่หนวดเครา เสื้อผ้ารุ่มร่าม สังเกตว่าเปนพื้นขาว มีลวดลายเปนสีมีทองขลิบ ถืออาวุธยาว จะเปนทวนหรือหอกจำไม่ได้แน่ ดูลักษณหมดทั้งตัวคล้ายกับเขี้ยวกาง ซึ่งเขาทำไว้ที่ข้างประตูมากกว่าอะไรหมด

วิธีเล่นก็ไม่พิสดารอะไร เอาปลายอาวุธแตะก่ายกัน ข้างบนบ้าง ข้างล่างบ้าง แล้วก็เต้นเวียนไปทางซ้ายแล้วย้ายมาขวา ถ้าจะพูดให้เข้าใจง่ายก็อย่างงิ้วรบกันฉะนั้น แต่งิ้ววิ่งวนไปรวดเร็ว นี่เต้นเหยาะแหยะไปช้า ๆ สังเกตท่าได้เท่านั้นเอง

เวลาเล่นไม่ยืดยาว พอแห่มาก็เล่น พอเสด็จขึ้นพระที่นั่งก็หยุด แล้วพอเสด็จลงก็เล่นอีก พอแห่กลับพ้นแล้วก็เลิก

ทีนี้จะวิจารณ์ถึงชื่อ แทงวิไส คำว่า แทง เปนกิริยา แต่ว่าจะต้องอาศัยของแหลมเปนเครื่องมือ มีหอกเปนต้น วิไส จะต้องเปนชื่อสิ่งที่หมายแทงซึ่งน่าจะเปนโล่ ถือหอกถือโล่รบกันก็เข้าทีอยู่มาก แต่ทำไมจึ่งจะเรียกโล่ว่าวิไส เมื่อแส่นึกไปก็นึกได้ถึงใบบอกแต่ก่อนซึ่งอ่านถวาย มี ปิไสหวาย ของหัวเมืองมะลายูส่งเข้ามาเปนส่วย ชื่อ ปิไส คล้ายคำ วิไส ทั้งได้เคยเห็นเปนหวายขดเปนแผ่นกลม มีหูถือข้างหลังอย่างเดียวกับเขน จึ่งคิดว่าถ้าคำ ปิไส นั้นจะกลายเปน วิไส ไปก็ควรอย่างยิ่ง แต่จะเปนการเล่นของมะลายูที่ใช้ปิไสมาแต่เดิม หรือว่าจะเปนการเล่นของไทย เปนแต่หยิบยืมปิไสของมะลายูมาใช้ก็ไม่ทราบ ถ้าเปนการเล่นของมะลายู ก็ซ้ำจะมาลากเอาเขี้ยวกางไปเปนของมะลายูเสียด้วย ซึ่งไม่เคยสังเกตเห็นเลยว่าเขี้ยวกางมีในประเทศมะลายู แต่อย่างไรก็ดี นี้เปนเดาเหลวแหลกทั้งนั้น ที่จริงตามที่เห็นก็ไม่มี ปีไส แม้เปนการเล่นของมะลายูมาเดิม ก็คงจะมีแก้ไขเปลี่ยนแปลงมาเสียมากแล้วทั้งเครื่องแต่งตัวและเครื่องอาวุธ

ท่านสอบได้ว่ามะลายูเรียกโล่ว่า ปริสี หรือ เปริไส ฉันอยากจะ​รวบลงว่าเปน ปริไส จะได้ใกล้เข้ากับคำ วิไส หรือลางที่หนังสือเขาจะเขียนเปน ปริไสย อยู่ถูกแล้ว หากฉันฟังอ่านกร่อนเปน ปิไส ไปก็ได้

หอกมะลายูซึ่งส่งเปนส่วยมาก็มี เรียกว่า หอกคอทองเถลิงทอง หรือ หอกทอทองเถลิงทอง อะไรก็ไม่ทราบแน่ เพราะเปนแต่ได้ยินอ่าน ฟังไม่ชัด ไม่ได้เห็นหนังสือเหมือนกัน แต่เชื่อเอาว่าอย่างแรกถูก เพราะเปนภาษาคนและเปนภาษาไทย เข้าใจว่าชื่อโดยปกติจะเรียกว่า หอกคอทอง เมื่อเอาทองหุ้มคอเข้าจริง ๆ จึ่งใช้คำ เถลิงทอง ต่อเข้า