๑๔ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๘๑ น

​ตำหนักปลายเนิน คลองเตย

วันที่ ๑๔ พฤศจิกายน ๒๔๘๑

พระยาอนุมานราชธน

จะตอบหนังสือของท่าน ลงวันที่ ๔ เดือนนี้ อันฉันได้รับทราบความแล้ว

สมเสด ที่ฝรั่งเรียกว่า tapir นั้น ฉันรู้จักดี ไม่ใช่มีแต่อย่างเดียว ทั้งไม่ใช่สัตวชะนิดที่ฉันบอกว่าฉันเห็น ซึ่งเขาเรียกว่า หมูหลิ่ง นั้นด้วย อนึ่ง ที่ว่าชื่อ ประสมเสรจ นั้นออกจะหนักมือ ชื่อของมัน ฉันคิดว่าเปนภาษามลายู จะไม่ใช่ภาษาไทย ฉันเคยได้ยินชื่อเรียก สำเสด

jackal กลัวจะได้แก่ หมาไน (หรือ หมาใน) เคยเห็นฝรั่งเขาเขียนมาใน แฟรีเตล รูปเหมือนหมาไทย ทั้งได้เคยเห็นกรมหลวงประจักษเอาลงมา ว่าเขาจับมาเลี้ยงไว้แต่เล็ก ก็มีรูปอย่างเดียวกัน ที่เรียกหมาจิ้งจอกนั้นไม่เคยเห็นตัว แต่เชื่อตามท่านว่า ไม่ใช่ที่ฝรั่งเรียก fox เป็นแน่ สัตวซึ่งอยู่ต่างถิ่นย่อมผิดกันเสมอ เอาแต่งัวซึ่งเปนสัตวดื่น งัวฝรั่งกับงัวไทย รูปก็ผิดกันมาก

ทัมวล เขียนผิดก็ผิดที่ฉัน ฉันเดาเขียนเอาเอง ไม่ได้เห็นตำราเขาเขียนไว้ ได้คำนั้นมาแต่บอกด้วยปาก จำไว้ได้อย่างต่อหนังสือค่ำ

คำ วิมายะ คึกว่า วิมาน มาก ฉันรับรองแก่ท่านได้ ว่าปราสาทพิมายนั้น เปนเรื่องของพระพุทธศาสนาฝ่ายมหายานจริง ด้วยได้สังเกตเห็นรูปภาพเรื่องมีจำหลักไว้ที่ซุ้มทางเข้าปราสาทเปนเช่นนั้น อันปราสาทพิมายนี้ มีคนเข้าใจกันมากว่าเปนเมือง ด้วยมีวงเวียงกว้างใหญ่ แต่ฉันไปถึง พอเห็นประตูชั้นนอกเข้า ก็บอกพระยาเพชรดา ซึ่งเวลานั้นเปนสมุหเทศาภิบาล ว่าไม่ใช่เมือง ประตูเล็ก ช้างม้าล้อเกวียนเข้าไม่ได้ จะเปนเมืองอย่างไรได้ กลับกรุงเทพ ฯ มาพูดกับศาสตราจารย์เซเดส์ แกว่า​เมืองมีต่างหากอยู่ข้างนั้นเอง ชื่อว่า เมือง ขเวียว เรียกตามภาษาเขมรซึ่งปรากฏในศิลาจารึก

พาหุรัตน์ตรัสเก็จ ท่านเดาถูกกับความคิดฉัน อันได้บอกมาถึงท่านแล้ว แต่หนังสือสวนกัน

แปง แปลง ท่านว่าชาวอิสาณว่า ไหว้ เล่นเอาฉันหัวหกไป ด้วยที่วัดสุวรรณดารารามในกรุงเก่า มีเรียกว่า วิหารพระอินท์แปลง สันนิษฐานกันว่า คำนี้เปนชื่อพระพุทธรูป เกิดโจษกันชุลมุนว่าหมายความว่ากะไร กรมหลวงประจักษ์ทรงสันนิษฐานว่า แปง ทางอิสาณเขาว่าสร้างว่าทำ พระอินท์แปลง ก็ว่าพระอินท์สร้างพระพุทธรูปองค์นั้น ฉันเชื่อเอาสนิท ด้วยมีคำใช้เปนพยานอยู่ว่า ปุแปง ซ่อมแปลง เปนไปในทางข้างสร้างข้างทำเหมือนกัน แต่ท่านว่าไหว้ จึ่งทำให้หัวหก อันคำว่า แต่งมายุมแปลงไหว้พ่อแม่แห่งหญิง เอาเปนแน่ได้ว่าคำ มายุมแปลง นั้นเปนสิ่งของ แล้วให้แก่พ่อแม่แห่งหญิง ไม่ใช่ให้แก่ผี หรือจะให้พ่อแม่แห่งหญิงเซ่นผีอีกต่อหนึ่งก็ไปได้เหมือนกัน

บก ท่านแปลว่า แห้ง นั้นฉันรู้สึกเห็นดีมาก คำที่เราใช้กันอยู่ดาษดื่น ก็นึกได้สองคำ คือ บกพร่อง กับ ทางบกทางน้ำ แต่ล้วนแสดงว่าแห้งทั้งสองคำ

ชา ฉันเคยคิดหัวปักหัวปำมาแล้ว เวลานั้นนึกได้ตัวอย่างมาก แต่ถึงเวลานี้ ลืมเสียเกือบสิ้นแล้ว ด้วยเปนแต่คิดเล่น ไม่ถึงได้จด ได้รู้สึกว่า ปันพแนกหมู่ชา กำหนดกฎชา นั้นผิดกันกับ เฉื่อยชา คำหลังนี้หมายเปนช้า แล้วก็นึกไปถึงคำ ชิงช้า ป่าช้า เลยไม่รู้ว่าอะไรต่ออะไร ก็เลิกละทั้งในการคิด คำ กฎ กับ กำหนด เห็นว่าเปนคำเดียวกัน หากยืดออกเท่านั้น น่าจะเขียน กฎ กำนฎ หรือ กด กำนด ไม่จำต้องมี ห นำตัว ก ซึ่งเปนอักษรกลางนำก็ได้ มีถมไป เช่น ศักราช อุปราช เปนต้น