๑๖ มกราคม พ.ศ. ๒๔๘๑ น

​ตำหนักปลายเนิน คลองเตย

วันที่ ๑๖ มกราคม ๒๔๘๑

พระยาอนุมานราชธน

หนังสือของท่านลงวันที่ ๕ มกราคม ได้รับแล้ว

ขอบใจท่านเปนล้นพ้น อุตส่าห์ลงแรงเปนหนักเปนหนา ช่วยค้นหาหลักพระแสงอัษฎาวุธให้ ถึงแม้จะหาหลักที่ตรงไม่ได้ ก็ได้สิ่งซึ่งแวดล้อม เปนอันพอใจอย่างยิ่งแล้ว ฉันคิดว่าพระแสงอัษฎาวุธนั้น จะมาแต่ทศายุธตามบันทึกของพราหมณ์ศาสตรีนั้นเอง หากเทียบกันก็ตรงกันถึง ๕ อย่างแล้ว คือ หอก ดาพ ขอ กับ จักร ตรี แม้นักปราชญ์ราชบัญฑิตซึ่งพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกตรัสถาม เพื่อจะทรงจัดทำขึ้นสำหรับการพระราชพิธีบรมราชาภิเษกนั้น ก็มิได้กราบบังคมทูลยืนยันเปนแน่นอน ว่าแต่เข้าใจว่าสิ่งนั้น ๆ เท่านั้น เปนแน่ว่าจะต้องมีพลาดอยู่บ้าง ฉันพิจารณาพระแสงอัษฎาวุธ เห็นมีซ้ำกันอยู่ถึง ๒ คู่

๑. ดาพชะเลย กับ ดาพเขน จัดว่าเปนดาพใหญ่กับดาพเล็กเท่านั้น ดาพชะเลยเปนดาพขนาดใหญ่ ทำไมจึ่งเรียกว่าดาพชะเลยก็ไม่ทราบ คำ ชะเลย จะควรแปลว่ากระไร ก็เคยคิดแล้ว แต่ไม่ได้ความพอใจ ด้วยความหมายเปนไปได้หลายอย่าง

๒. ธนูศร คือปืนยากับปืนไฟ ปืนยาเปนของเก่า ปืนไฟเปนของใหม่ ที่จริงคำว่าปืนนั้น เปนชื่อของธนูศร มีคนพูดว่า ที่ชื่อ ปืน ก็เปนชื่อตามเสียงที่ลั่นธนูไปดัง ปึ๋น ฉันก็ชอบใจ แล้วปืนไฟแย่งเอาชื่อไปใช้ที่หลัง ทราบว่าไทยหลายพวกเขาเรียกว่า ก้อง คือ กล้อง ไม่ได้เรียกว่า ปืน ท่านอุตส่าห์พยายามค้นหนังสือเปนหลายฉะบับหาปืนไฟ ได้ความปรากฏว่ารู้จักปืนไฟกันในแถวบ้านเรา คะเนราว ๒๐๐ปีนั้นดีนัก ไม่เคยรู้ระยะเวลาแน่มาก่อนเลย

​ดูเหมือนท่านจะยังงงอยู่ด้วยชะนิดปืนประทับบ่าประจุปากอย่างเก่า ด้วยเห็นเขียนว่า ปืนคาบศิลาชุด กำกวมอยู่ อันปืนประทับบ่าประจุปากนั้น จัดตามลำดับได้เปน ๓ ชั้น ดั่งนี้

๑. ปืนคาบชุด นี่เก่าก่อนรู้จักตีเหล็กไฟ ใช้ชุดจุดไฟคาบเข้าที่ปลายนก นกนั้นไม่มีสปริง ค่อยเหนี่ยวโน้มลงไปให้ชุดจุดติดดินหูไฟแล่นเข้าลำกล้องทำให้ปืนลั่นออกไป

๒. ปืนคาบศิลา นี่รู้จักตีเหล็กไฟแล้ว ใช้ศิลาคาบเข้าที่ปลายนก และมีแผ่นเหล็กติดตั้งไว้ที่รังดินหู นกมีสปริง เมื่อเหนี่ยวไกนกอันคาบศิลาไว้ก็สับลงบนแผ่นเหล็กด้วยแรงสปริง เกิดประกายไฟติดดินหูแล่นเข้าลำกล้องทำให้ปืนลั่นออกไป

๓. ปืนแก๊บ หรือปืนชะนวนทองแดง หรือปืนอินฟินก็เรียก เปลี่ยนวิธีทำไม่มีรังดินหู แต่มีหลอดแทน ใช้แก๊บ คือหมวกทองแดง หยอดดินปะทัดลมครอบบนปลายหลอด เมื่อเหนี่ยวไกนกก็สับลงไป แก๊บก็แตกเปนไฟ แล่นเข้าไปในลำกล้อง ทำให้ปืนลั่นออกไป

ชะนิดคาบชุดนั้น เปนแน่ว่าเกิดมาแต่แรก เวลาที่เรารู้จักปืนไฟ พระแสงปืนที่เรียกว่าข้ามน้ำสโตงนั้น ก็เปนปืนชะนิดคาบชุดนี้ ชะนิดคาบศิลานั้นยังไม่ทราบว่าเกิดมีมาเมื่อไร แต่ชะนิดแก๊บนั้นเข้าใจว่ามีมาในรัชกาลที่ ๔ แห่งกรุงรัตนโกสินทร์นี้เอง ต่อจากนั้นก็เปนปืนปัสตันประจุท้าย ซึ่งท่านคงทราบได้ดีแล้ว ไม่ต้องพรรณนา

ในที่สุดแห่งเรื่องพระแสงอัษฎาวุธนี้ จะขอแก้แทนนักวิทยาศาสตร์สมัยนี้ ตามที่พราหมณ์ศาสตรีกล่าวติเตียนไว้ในท้ายบันทึก ว่านักวิทยาศาสตร์สมัยนี้ ไม่รู้จักสงวนวิชาไว้เหมือนอย่างพวกฤษี นี้ไม่ใช่คำติเตียนที่ถูกต้องเลย เขาตั้งใจจะสงวนเหมือนกัน แต่ผิดกว่าแต่ก่อนที่สิ่งสำคัญเหล่านั้นต้องการมีจำนวนมาก จำต้องใช้คนมากช่วยกันทำ ความลับก็ไม่ได้อยู่แก่คนคนเดียว ซ้ำเจ้าพวกจารบุรุษก็เต็มไปทุกหัวตระแกรง สงวนไม่อยู่

​เมืองขลุงของท่าน ฉันรับรองว่าเปนคำเดียวกับ กลัง แกลง ท่านออกชื่อเมืองขลุง พาให้นึกได้ว่า เคยเห็นหนังสือออกชื่อนครเขลาง อยู่ที่ไหนก็ไม่ทราบ อักษรใกล้กับขลุง ทั้งใกล้กับเซลังด้วย ฉันนึกได้ชื่อมาบอกท่านใหม่อีกคำหนึ่ง คือ แม่กลอง แม่ แสดงว่า ลำน้ำ-ลำน้ำกลอง-คำว่า กลอง น่าจะเปนคำเดียวกับ แกลง นั้นเอง เมืองตรัง เปนชื่อที่เขียนหนังสือ เกรงว่าจะไปเทียบเอาภาษาอื่นเข้า ภาษาไทยเราออกเสียงอักษร ตร ไม่ได้ เช่น ตรี ก็พูดว่ากรี เมืองตรังก็เรียกว่าเมืองกรัง ใกล้ไปทางเมืองกลังมาก

คำ เสียมกุก ที่ว่ามาแต่ชื่อพระเจ้ากากวัทท์ นั้นรับไม่อยู่

คำว่า เก๋า เปน เขา เปน เค้า นั้นเคยเปน มีคำใช้ที่ตรงกัน แต่แล้วก็เลื่อนไป ด้วยความหมายเลื่อนไปหรืออย่างไรนั่นแหละ

ท่านรู้ว่าสมเด็จพระสังฆราชเคยทรงสถาปนาด้วยมีพระสุพรรณบัตรนั้นก็ดีแล้ว ฉันอยากจะบอกต่อว่าคำ สมเด็จพระสังฆราช นั้น เปนคำตลาด ในสร้อยพระนามสมเด็จพระสังฆราชสา ใช้ว่า สังฆปรินายก

ขอบใจท่านเปนอันมาก ที่บอกให้รู้ว่า เสา กับ เส้า เปนคำเดียวกัน และ เสา หรือ เส้า นั้นเปนถ่อเรือก็ได้ ฉันเคยคิดไม่เห็น ว่าเส้าที่กระทุ้งในเรือดั้งนั้นเปนอะไร ถ้าเปนทวนก็กระดานทลุ ถ่อนั้นไม่จำเปนสำหรับแต่จะถ่อเรือในที่น้ำตื้นอย่างเดียว จะใช้ค้ำตาหลิ่งเมื่อเรือจะออก จะจอดก็ได้ จะใช้เปนหลักปักผูกเรือจอดก็ได้ ถ้าใช้เปนหลักปักผูกเรือจอดก็ใกล้เข้าไปข้างเสาเปนอันมาก แล้วก็เอาถ่อนั้นเอามากระทุ้งให้จังหวะพายเรือแก่พวกฝีพาย เปนอันลงรอยกันได้หมด เสา กับ เส้า ที่มีไม้โทกับไม่มีนั้นไม่สำคัญอะไร เปนการเขียนหนังสือตามเสียงที่พูดเพี้ยนไปเท่านั้น

คำว่า ทรงเสวย หนังสือของท่านเปนเช่นนั้นจริง ๆ ไม่ใช่ฉันดูผิด