๑๓ เมษายน พ.ศ. ๒๔๘๑ ยส

​กรมศิลปากร

วันที่ ๑๓ เมษายน พ.ศ. ๒๔๘๑

ขอประทานกราบทูล ทรงทราบใต้ฝ่าพระบาท

ข้าพระพุทธเจ้าได้รับใส่เกล้า ฯ ตรวจค้นหาคำ อาทมาฏ ตามที่ทรงแนะแนวทางประทานมา ในลายพระหัตถ์ลงวันที่ ๕ เดือนนี้ พระเดชพระคุณล้นเกล้า ฯ หาที่สุดมิได้

ในชั้นต้น ข้าพระพุทธเจ้าค้นดูในพจนานุกรมภาษามอญ คงพบคำที่มีเสียงใกล้กันที่สุด ก็คือคำว่า เอาะหตะเมอะห์ แปลว่า บันเทอง ความไม่เข้ากันกับ อาทมาฏ ซึ่งในพระราชพงศาวดาร มีเค้าคล้ายเป็นกองสืบข่าว และในจดหมายเหตุเรื่องตีเมืองพุทไธมาศครั้งกรุงธนบุรี เรียกว่า กรมอาจารย์ บ้าง กองอาทมาท บ้าง (ประชุมพงศาวดาร ภาคที่ ๖๖ หน้า ๗ แล ๘)

ข้าพระพุทธเจ้าได้วานคนไปสืบถามพระที่วัดชนะสงคราม ได้รับตอบว่าคำว่า สมิงอาทมาฏ สองคำนี้ ท่านเจ้าคุณสุเมธมุนี เจ้าอาวาสวัดชนะสงครามว่า เป็นภาษามอญทั้งสองคำ และเป็นบรรดาศักดิ์มอญด้วย แต่คำในภาษามอญที่คล้ายคลึงคำว่า อาทมาฏ นั้น ท่านว่านึกไม่ได้ เป็นแต่เมื่อต่อคำสองคำคือ สมิง อาทมาฏ เป็น สมิงอาทมาฏ แล้ว แปลเป็นภาษาไทยได้ความว่าแม่กอง

คำ อาทมาฏ เป็นอันได้ความแน่ขึ้นมาชั้นหนึ่ง ว่ามีอยู่ในภาษามอญ จะเป็นคำเก่าของมอญ หรือคำเดิมได้มาจากภาษาทางอินเดีย จึงแปลกันไม่ออก ที่แปลว่านายกอง คงแปลเดาตามรูปความ ข้าพระพุทธเจ้าเห็นด้วยเกล้า ฯ ว่า จะมาจาก อาตมารถ ในภาษาสํสกฤต ซึ่งพราหมณ์ ป.ส. ศาสตรีชี้แจงไว้ในหนังสือวรรณคดีสมาคมว่า มีอยู่ในภาษาทมิฬ เป็นภาษาปาก ใช้พูดกันเท่านั้น หมายความว่า ลับ ความน่าจะเข้ากันได้กับ​ลักษณะ กองอาทมาฏ แต่ยังมีที่ขัดข้องอยู่ที่คำนี้ไม่ใช่เป็นคำที่ขึ้นทะเบียนอยู่ในภาษาทมิฬ บางทีทมิฬจะได้ความหมายในคำนี้มาจากภาษาอื่นอีกต่อหนึ่ง ภาษาที่เกี่ยวข้องกับทมิฬและมอญ ก็มีภาษาเตลุคุ หรือที่เรียกในภาษาปรากฤตว่า เตลิงค์ ว่าเป็นกำเนิดเดิมของคำว่า เตลง ที่ในหอสมุดมีพจนานุกรม เตลุคุ-อังกฤษ แต่ไม่ได้ให้ตัวโรมันไว้ ข้าพระพุทธเจ้าลองจดตัวพยัญชนะและสระภาษาเตลุคุมาประกอบเทียบดูกับตัวเตลุคุที่มีอยู่ในพจนานุกรม แต่ก็ต้องละความเพียร เพราะไม่สามารถจะทราบได้ ถึงรูปคำที่ประกอบขึ้นแล้ว ว่ามีตัดเติมกันอย่างไรบ้าง ความรู้ในคำ อาทมาฏ จึงไปชะงักอยู่เพียงว่า มือยู่ในภาษามอญเป็นชื่อตำแหน่งเท่านั้น

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรดเกล้า ฯ

ข้าพระพุทธเจ้า

ขอประทานกราบทูล สมเด็จพระเจ้าบรมวงศเธอ เจ้าฟ้ากรมพระนริศรานุวัดติวงศ์