๑๒ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๘๑ น

​ตำหนักปลายเนิน คลองเตย

วันที่ ๑๒ ตุลาคม ๒๔๘๑

พระยาอนุมานราชธน

เพิ่งนึกขึ้นมาได้ว่า ผนังพระที่นั่งไพศาลทักษิณ ตอนบน หลังพระบัญชร เขียนเปนเมืองสวรรค์ มีผะอบทองปักฉัตรกั้นอยู่ที่ด้านขื่อทางตะวันออก เข้าใจว่านั้นหมายถึงพระเกศาพระพุทธเจ้า หามีพระจุฬามณีเจดีย์ไม่ จึงได้ตรวจ ปฐมสมโพธิ (ฉะบับพระโสภณอักษรกิจตีพิมพ์) ว่าพระพุทธเจ้าตัดพระเกศแล้วโยนขึ้นไปลอยอยู่บนอากาศ พระอินทร์เอาใส่ผะอบ เชิญขึ้นไปบรรจุไว้ในพระจุฬามณีเจดีย์ มิได้กล่าวว่าสร้างขึ้นใหม่โดยฉะเพาะ ดูเปนทีว่าของมีอยู่แล้ว ถ้าเปนเช่นนั้นพระจุฬามณีเจดีย์จะสร้างขึ้นเปนที่ระลึกถึงใครเล่า พระวิปัสสี สิขี เวสภู องค์ใคองค์หนึ่งซึ่งล่วงไปแล้วนั้นหรือ ชะรอยพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวในรัชกาลที่ ๓ พระองค์ผู้ทรงพระราชดำริให้เขียนพระที่นั่งไพศาลทักษิณ จะทรงระแวงอยู่ในข้อนี้ จึงโปรดให้เขียนเปนผะอบพระเกศา หาให้เขียนเปนพระจุฬามณีเจดีย์ไม่

ในตอนธาตุวิภัชนปริวัตต์แห่งหนังสือปฐมสมโพธิฉะบับนั้น กล่าวว่า พระอินทร์ขะโมยพระทาฐธาตุได้ ก็เอาไปบรรจุไว้ในพระจุฬามณีเจดีย์ สมด้วยความคาดที่ว่าบรรจุเติม คำ ทาฒธาตุ ในหนังสือปฐมสมโพธิฉะบับที่อ้างถึงนั้นเขียน ทาฐธาตุ สอบพจนานุกรมของอาจารย์จิลเดอส์ พบคำทาฐาธาตุ แปลให้ไว้ว่า Tooth relic เปนอันว่าที่เขียน ทาฐ เปนถูก

บรรดาชั้นไว้พระซึ่งเขียนรูปพระจุฬามณีเจดีย์ไว้นั้น เท่าที่ได้พบเปนฝีมือทำในรัชกาลที่ ๓ ทั้งนั้น แต่อาจจะเปนของเก่ามีมาก่อนนั้นก็มีได้ คิดว่าจะต้องเกิดขึ้นเมื่อคัมภีร์พระมาลัย ได้แปลออกเฟื่องฟุ้งไปในประเทศเรานี้ จะเปนเมื่อไรก็ไม่ทราบ แต่เอาเปนแน่ได้ว่าครั้งกรุงเก่า