๒๔ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๘๑ น

​ตำหนักปลายเนิน คลองเตย

วันที่ ๒๔ มีนาคม ๒๔๘๑

พระยาอนุมานราชธน

ฉันนึกอะไรได้ก็ต้องเขียนมาให้ทันที ถ้าคอยช่องอันควรเขียนแล้วก็เลยลืมเสีย

คำ บน บำนน กำนน ฉันนึกคำเพื่อนกันได้คำหนึ่ง คือ ปราบ บำราบ กำราบ คำ กำนน อาจออกจากคำ กำนัล ก็ได้ คำ กำนัล หรือ กำนัน อาจออกจากคำ บำนน ก็ได้ ความรู้สึกใจไม่แน่อยู่อย่างนี้

อ่านหนังสือแจกงานพระศพ พระองค์หญิงอาภาพรรณี เห็นคำ เสด็จ มีฟุตโนตว่า ต้นฉะบับเขียน เสดจ์ ทำให้มีสดุดใจต้องพูด หนังสือเก่าเขียนลงทัณฑฆาตที่ตัว จ ทั้งนั้น ท่านเดินตามแบบสํสกฤต ตัวใดลงทัณฑฆาต ตัวนั้นอ่านสกดไม่ออกเสียง มีคำเพื่อนกันอยู่อีก เช่น ขัดสมาธิ์ ศรีมหาโพธิ์ นั้นจะโปรดว่ากะไร จะให้อ่านว่า ขันสมา ศรีมหาโพ หรือ มีผู้วินิจฉัยว่า ฆ่าสระ อิ ฉันก็ค้านว่า ถ้าดั่งนั้น ธาตุ จะมิต้องลงทัณฑฆาตฆ่าสระ อุ ไว้ใต้ถุนหรือ ตกลงก็หัวเราะกัน

ดำริะ นั้นก็เขียนเดินตามแบบสํสกฤตเหมือนกัน วิสัญชนีไม่ใช่สระอะ เปนหมายคำหนักเท่านั้น เขียน ดำริห์ ก็มี เขียนอย่างนั้นก็ไม่ผิด เพราะแบบสํสกฤตเอาวิสัญชนีเปนตัว ห ก็ได้ มีคำมากที่เขมรเขาลงวิสัญชนี แต่เราไม่ลง เช่น ชำนิ เขียน ชำนิะ เปนต้น แล้ววิสัญชนีเปลี่ยนเปนตัวสะกดเสียก็มี เช่น จะ เปน จัก หรือ ทำนุะ เปน ทำนุก ก็ได้ เหมือนกับ ทุะข เปน ทุกข

ในการที่เอาไม้ไต่คู้ หมายเปนเสียงสั้น เที่ยวได้ใส่ไปหมดไม่ว่าที่ไหนนั้นเปนวิธีใหม่ แต่ก่อนดูเหมือนจะมีแค่ ก็ คำเดียวเท่านั้น แม้บัญญัติเช่นนั้นก็ไม่ทำไปได้จริง เช่น แพะ ก็ไม่เห็นมีใครเขียน แพ็

​และ แหละ แหล่ นี่ก็เขียนกันขึ้นใหม่ ๆ แต่ก่อนเขียน แล เหมือนกันหมด ที่ต่างกันไปก็เพราะอ่านเสียงยาวบ้าง สั้นบ้าง สูงบ้าง ต่ำบ้าง เปนไปด้วยเสียงอ่านเท่านั้น มีคำอีกถมไปที่เขียนกับอ่านไม่เหมือนกัน ที่แท้การเขียนกับการอ่านเปนคนละวิชา ต้องหัดทั้งเขียนทั้งอ่าน นิทานการเขียนอ่านมีอยู่ซึ่งฉันได้เคยฟังมา สมเด็จชายตรัสเล่าว่า ท่านให้เด็กมาอ่านหนังสือถวายเพื่อเปนการซักซ้อม ถึงคำ มณฑป เด็กอ่านถวายว่า มนทบ จึงได้ตรัสสอนว่าตัว ฑ หยักต้องอ่านเปน เสียง ด คืออ่านว่า มนดบ แล้วอีกประเดี๋ยวเดียว ก็มีคำ ไพฑูรย์ เด็กอ่านถวายตามที่ตรัสสอนว่า ไพดูน มาตรัสเล่าว่าเล่นเอาสิ้นปัญญา ไม่รู้จะว่าอย่างไร

อีกคำหนึ่ง อุปยุรราช นั้นจับใจนัก ฉันเคยคว้าน้ำเหลวในคำว่า ประยุร หรือ ประยูร เดิมนึกว่าเปนภาษาสํสกฤต แต่ไม่ใช่ จะมาแต่ไหน เพิ่งมาได้เค้าว่าคล้ายด้วยคำนี้