๓ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๘๑ น

​ตำหนักปลายเนิน คลองเตย

วันที่ ๓ พฤศจิกายน ๒๔๘๑

พระยาอนุมานราชธน

ฉันผัด (ผลัด?) แก่ท่านไว้ ในเรื่อง บุษบกไม้จันทน์ ว่าจะสืบดูก่อน เมื่อได้ทราบตลอดแล้วจึ่งจะบอกแก่ท่านนั้น บัดนี้ได้ทราบแล้ว

บุษบกไม้จันทน์นั้น พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงสร้างขึ้นสำหรับทรงพระสิหิงค์น้อย ตั้งไว้ในห้องอันหนึ่งบนพระพุทธมณเฑียร

พระพุทธมณเฑียร นั้นสร้างขึ้นไว้ในสวนศิวาลัย ฉันบอกแก่ท่านก่อนนี้ว่าสร้างในรัชกาลที่ ๒ นั้นผิด ที่ถูกสร้างในรัชกาลที่ ๔ จะมีแผนผังเปนอย่างไร ฉันบอกไม่ถูกเพราะจำไม่ได้ ด้วยเมื่อเห็นนั้นอายุยังน้อยและไม่สู้ได้เอาใจใส่ จำได้แต่ว่าห้องหนึ่งเปนห้องใหญ่ ตั้งพระเจดีย์ทอง มีรูปเทวดาเหาะผูกสายลวดแขวนกับเพดาน ห้อยล้อมรอบพระเจดีย์อยู่เสมอยอด สมเด็จกรมพระยาดำรงทรงสันนิษฐานว่า ที่จะทรงพระราชดำริให้เปนพระจุฬามณีเจดีย์ เห็นจะถูก อีกห้องหนึ่งเปนห้องเล็ก ตั้งบุษบกพระพุทธสิหิงค์น้อย แล้วมีอะไรในนั้นอีกก็จำไม่ได้ อีกห้องหนึ่งเป็นห้องขนาดกลาง ใช้เปนที่ทรงบำเพญพระราชกุศลถวายพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ซึ่งเสด็จสวรรคตล่วงลับไปแล้วทุกพระองค์ ตามกำหนดที่ตรงกับวันประสูติและสวรรคต พระบรมอัฏฐินั้นประดิษฐานบนบุษบกเหนือแว่นฟ้าทองคำ เมื่อพ้นงานพระบรมอัฏฐิไปแล้ว จะยกบุษบกกับแว่นฟ้านั้นไปเก็บในที่อื่น หรือจะตั้งประจำเก็บไว้ที่นั้น ฉันก็ไม่ทราบ ด้วยนอกจากเวลามีงานฉันไม่เคยเข้าไปในห้องนั้น และนอกจากสามห้องนั้น จะมีห้องอีกหรือไม่ ถ้าหากมี จะไว้อะไรบ้าง ฉันก็ไม่ทราบ

​ในรัชกาลที่ ๕ ทรงพระราชดำริจัดให้มีพระพุทธรูปประจำพระชนมวารขึ้น (เรียกกันโดยทั่วไปว่า พระประจำวัน) โปรดให้ใช้พระพุทธสิหิงค์น้อย เปนพระพุทธรูปประจำพระชนมวารในพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ ๕ เมื่อมีงานอันจะต้องใช้ ก็เชิญไปตั้ง

ภายหลังเมื่อพระพุทธมณเฑียรชำรุด โปรดให้รื้อ จึงโปรดให้เชิญพระเจดีย์ทองไปไว้ในพระพุทธปรางคปราสาท ณ วัดพระศรีรัตนศาสดารามตามที่ฉันได้บอกแก่ท่านโดยละเอียดแล้ว ส่วนพระพุทธสิหิงค์น้อยนั้น เชิญไปเก็บไว้ในหอพระสุลาลัยพิมาน (เรียกกันโดยสามัญว่าหอพระเจ้า) อันปนที่ประดิษฐานพระพุทธรูปซึ่งสำคัญในราชการ คงจะเปนด้วยเอาบุษบกไม้จันทน์เข้าไปตั้งทรงในนั้นไม่ได้ ด้วยหอเล็กคับแคบ เจ้าพนักงานจึงเชิญบุษบกไม้จันทน์นั้นไปตั้งเก็บไว้ในหอพระมณเฑียรธรรม ภายหลังเมื่อรัชกาลที่ ๗ ทรงพระราชดำริจัดทำที่ตั้งพระบรมอัฏฐิขึ้นบนพระที่นั่งจักรีมหาปราสาท โปรดใช้เชิญพระบรมอัฏฐิพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ ๕ ย้ายจากพระที่นั่งมหิศรปราสาท ขึ้นไปประดิษฐานไว้บนพระที่นั่งจักรีมหาปราสาท จึงได้เชิญพระพุทธสิหิงค์น้อยอันเปนพระพุทธรูปประจำพระชนมวาร ขึ้นไปประดิษฐานรวมกันไว้ที่นั่นด้วย

ส่วนบุษบกไม้จันทน์นั้น ชะรอยสมเด็จกรมพระสวัสดิวัตนวิศิษฏ์ซึ่งโปรดทรงสะสมของเก่า จะไปทอดพระเนตรเห็นเข้าว่าเปนของเก่าตั้งอยู่เปล่า จึ่งโปรดให้ยกย้ายไปตั้งไว้ในตำหนัก ณ วังถนนพระอาทิตย์ ทรงจัดตั้งพระพุทธรูปแก้วผลึก (ดื่น) ไว้ในนั้น ครั้นสิ้นบุญสมเด็จกรมพระสวัสดิวัตนวิศิษฏ์แล้ว เจ้าพนักงานจึงไปเชิญบุษบกไม้จันทน์นั้น กลับมารักษาไว้ในหอพระมณเฑียรธรรมตามเดิม หาใช่ทรงจัดส่งคืนไม่