๒๕ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๘๐ น

​ตำหนักปลายเนิน คลองเตย

วันที่ ๒๕ มีนาคม ๒๔๘๐

พระยาอนุมานราชธน

หนังสือของท่านลงวันที่ ๒๑ ได้รับทราบความแล้ว

ท่านสอบได้ความว่า เฉก เปนภาษาอาหรับ แปลว่าหัวหน้าก็ดีแล้ว คำเจ๊ะ ของมลายูแม้ว่ามาทาง เฉก ก็จะใกล้กว่ามาทาง แขก เค็ก เจี๊ยก เจ๊ก มากทีเดียว ใกล้ทั้งความคิดต่อในภาษา และใกล้ทั้งความหมายด้วย

คำ ไสย ท่านคิดว่าอาจมาแต่คำ ไศว ได้นั้นก็เข้าทีอยู่ แต่นึกหาตัวอย่างคำ ไศว ที่เข้ามาสู่ภาษาไม่พบ แม้พราหมณ์พวก ไศว เราก็ใช้คำเปนพราหมณ์ศิวเวท ไม่ได้ใช้คำ ไศว ถ้าหากว่าคำ ไสย จะเปน เสยฺย ในภาษาบาลีจะเปนอย่างไร ที่ประกอบก็มีเป็นต้นว่า ไสยสาตร ถ้าหากจะหมายความว่า เปนศาสตรที่ดีกว่าศาสตรอันอื่น จะเปนได้หรือไม่ เหตุที่เอาไสยสาตรเข้ามาคู่กับพุทธสาสน์นั้นแหละ พาให้เข้าใจเฉไปว่า ไสยสาตร เปนศาสนาอื่นที่นอกจากพระพุทธศาสนา จนมีคำกลอนว่า เหไปเข้าภาษาไสย ที่แท้หนังสือเขียน สาสน์ กับ สาตร ผิดกันมาก แต่เสียงเหมือนกัน จึ่งพาให้เข้าใจผิดหลงไปมากทีเดียว

คำ คุน ก็เข้าที ถ้าหากว่ามีแต่คำว่า ถูกคุน เท่านั้นตรงทีเดียว แต่ยังมีคำว่า คุณไสย อยู่อีก นั่นจะหมายความว่า คุณแห่งมนตร์ทางไสยสาตรได้กระมัง เพราะฉะนั้น คุณ หรือ คุน ก็อาจเปนได้ทั้งสองอย่าง

จะตัดสินเปนกลางว่า ให้ตราไว้พิจารณาหาหลักฐานต่อไปอีกก่อน

ได้อ่านหนังสือศิลปากรรายเดือน เห็นท่านเขียนไว้ในเรื่องพระคเณศว่า ผีเสื้อเมือง คิดว่าควรจะเขียน เซื่อเมือง เพราะได้ทราบมาว่า​ทางเมืองอุบลเขาหมายถึงผีเจ้าต้นสกุลผู้บุรณะประดิษฐานบ้านเมือง เขาหมายคำนั้นว่า เชื้อเมือง หากสำเนียงเพี้ยนไปดุจเรียก ช้าง ว่า ช่าง ฉะนั้น

จะบอกต่อเรื่องทำเพลง สังเกตเห็นขึ้นใหม่ว่า การทำเพลงนั้นมีแต่คิดกันจะให้ดงกีกก้องเปนประโคมเปนที่ตั้ง ไม่ได้คิดไปในทางที่จะพังไพเราะ ดังจะเห็นได้จากการปรุงปี่พาทย์เครื่องใหญ่ ซึ่งมีระนาด ๔ ราง ฆ้องสองร้าน ปี่สองเลา นั้นแล และถ้าถึงงานที่สำคัญก็ดังปี่พาทย์สองวง สามวง สี่วง ตีพร้อมกัน นั่นแปลว่ากะไร แปลว่าจะให้ดังมากที่สุดเท่านั้นเอง จะฟังเปนเพลงหรือไม่นั้นไม่คำนึง

อนึ่ง ไทยเราถนัดทำเพลง ถ้าได้เครื่องมืออะไรที่มีหลายเสียงมาแล้วเปนตีเปนเพลง เช่นได้เปิงมางวงของมอญพะม่าก็ตีเปนเพลงตามปี่ฆ้อง ระนาด แต่ฉันได้เห็นละคอนพะม่าเขามาเล่น เห็นเขาตีเปิงมางวงสอดกับกลองทัด ในหน้าที่เราตีตะโพน ฟังดีกว่าที่เราใช้ตะโพนตี เพราะเปิงมางวงมีเสียงมาก ตีสอดสลับเล่นได้ดีกว่า ที่เอามาตีเพลงเข้ากับฆ้อง ระนาดนั้นไม่ฉลาด เพราะเสียงกลองมันเข้าเปนอันหนึ่งอันเดียวกับฆ้องระนาดไม่ได้