๒๖ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๘๒ ยส

กรมศิลปากร

วันที่ ๒๖ มิถุนายน ๒๔๘๒

ขอประทานกราบทูล ทรงทราบใต้ฝ่าพระบาท

ข้าพระพุทธเจ้าได้รับลายพระหัตถ์ ลงวันที่ ๒๐ เดือนนี้ โปรดให้ข้าพระพุทธเจ้าค้นหาคำ พระบาง ว่า ในภาษาไทยต่าง ๆ จะมีอยู่หรือไม่ ทั้งนี้ พระเดชพระคุณล้นเกล้า ฯ หาที่สุดมิได้

ข้าพระพุทธเจ้าได้รับใส่เกล้าฯ ค้นดูในภาษาไทยต่าง ๆ แล้ว ไม่พบคำที่พอจะปรับเข้ากับคำ พระบาง ได้ เมื่อคราวที่ข้าพระพุทธเจ้าค้นหาคำแปลของคำ เวียงจันทน์ ก็สงสัยถึงคำ หลวงพระบาง ด้วย หากสืบสวนไปไม่ตลอด จึงได้ระงับไว้ ครั้นเมื่อได้รับลายพระหัตถ์ทรงแนะถึง เมืองพระบางที่นครสวรรค์และตรัสว่า พระบาง จะเป็น พบาง อย่าง พณหัวเจ้า และ พนักงาน ได้บ้างหรือไม่ ข้าพระพุทธเจ้าก็นึกเฉลียวใจ เพราะเมือง​พระบางที่นครสวรรค์ ตามที่ข้าพระพุทธเจ้าเคยอ่านพบ ว่าเป็นเมืองของราชวงศ์สุโขทัย ปลายเขตต์แดนทางใต้ พระร่วงพ่อขุนศรีอินทราทิตย์มีพระนามเดิมว่า พ่อขุนบางกลางเท่า เจ้าเมืองบางยาง ลางที เมืองพระบาง จะเพี้ยนมาจาก เมืองพ่อขุนบาง แล้วหดลงเป็น เมืองพ่อบาง และ เมืองพบาง ได้บ้างกระมัง ทั้งคำว่า หลวงพระบาง ก็ใกล้กับคำ หลวงพ่อบาง มาก แต่สันนิษฐานเพียงนี้เป็นอาศัยเสียงของคำอย่างเดียว ไม่มีหลักฐานที่เป็นเรื่องราวมาประกอบยืนยัน อาจผิดพลาดไปในทางลางเข้าความได้ ในหนังสือมูลสาสนาของพายัพ ซึ่งข้าพระพุทธเจ้าได้ให้เจ้าหน้าที่แปลอยู่ กล่าวว่า เมื่อนางจามเทวีขึ้นไปครองเมืองลำพูน เดินทางผ่านเมืองพระบาง เมืองคันธิกะ เมืองบุรัฐ เมืองบุราง ขึ้นไปโดยลำดับ ถ้าหนังสือมูลสาสนาเป็นหนังสือแต่งไว้นาน ก็แสดงว่า เมืองพระบาง มีมาก่อนสมัยพระร่วงแล้ว ข้อสันนิษฐาน พระบาง อาจมาจากคำ พ่อบาง ก็ตกไป

ข้าพระพุทธเจ้าได้ค้นหาคำ บาง และคำที่มีเสียงใกล้กันในภาษาไทยต่างๆ คงปรากฏว่าในภาษาอาหมมีคำว่า บาง แปลว่า รุ่งเรือง (glitter) คงจะเป็นคำเดียวกับ เหมง หรือ หมิง ในภาษาจีน แปลความเดียวกัน คำนี้แปลกที่มาพ้องกับพระนามพระร่วง พ่อขุนบางกลางเทา หรือ เท่า เพราะร่วง กับ รุ่ง ก็ใกล้กัน พ่อขุนบางกลางเท่า ถ้าเดาแปลก็น่าจะเป็น พ่อขุนบางกลางท้าว หรือพ่อขุนร่วงในหมู่ท้าวทั้งหลาย

บาง อีกคำหนึ่งในอาหม แปลว่าหญิงแพสยา แต่ บางเมือง แปลว่าเมืองนางฟ้า

บิง ในภาษาอาหม แปลว่าเมือง คงเป็นคำเดียวกันกับเมืองและเวียง

ปาง อาหมว่า ที่ราบที่สูง คงจะเป็นคำอย่างที่มีเป็นชื่อตำบลทางพายัพ เช่น ปางต้นผึ้ง

​นอกจากนี้มีคำว่า บาง แปลเป็นอย่างอื่น ความเข้ากันกับเรื่องที่กราบทูลมาข้างต้นไม่ได้ ข้าพระพุทธเจ้าจึงไม่ได้จดถวายมา ในภาษาไทยพวกอื่นก็ไม่ได้ความในคำว่า บาง ที่แปลให้เข้ากับเรื่องข้างต้นได้

ขณะที่ข้าพระพุทธเจ้าค้นคำ บาง ในภาษาไทยต่าง ๆ ไม่เคยพบคำว่า บาง ที่แปลว่าคลองสักแห่งเดียว ที่พบก็มีแต่ หมาง หรือ เหมือง ซึ่งแปลว่า ร่องน้ำ ลางทีในชั้นเดิมอาจเป็นคำเดียวกันก็ได้ ในปักษ์ใต้เรียกแม่น้ำทั่วไปว่า คลอง (ในภาษามอญ คลอง แปลว่าทาง) ถ้าเป็นแม่น้ำหรือลำธารน้อยที่ไหลมาบรรจบกับแม่น้ำหรือคลอง เรียกว่า บาง ถ้าจะแปล บาง ว่าร่องน้ำ คือ เหมือง ความก็ใกล้กันมาก

ข้าพระพุทธเจ้าได้สอบถามหลวงบริบาลบุรีภัณฑ์ ถึงลักษณะพระพุทธรูปพระบาง ก็ยังไม่ได้ความชัดว่าเป็นพระพุทธรูปสมัยไหน ผลัดไปขอดูองค์จำลองที่วัดจักรวรรดิ์ฯ ก่อน

ข้าพระพุทธเจ้ากราบทูลได้เพียงเท่านี้ จะผิดถูกประการไร ขอรับพระบารมีปกเกล้าฯ เป็นที่พึ่ง แล้วแต่จะทรงพระกรุณา

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรดเกล้าฯ

ข้าพระพุทธเจ้า

ขอประทานกราบทูล สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระนริศรานุวัดติวงศ์