๒๙ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๘๒ น

​ตำหนักปลายเนิน คลองเตย

วันที่ ๒๙ กรกฎาคม ๒๔๘๒

พระยาอนุมานราชธน

หนังสือของท่านลงวันที่ ๒๑ กรกฎาคม ๓ ฉะบับ ส่งทางไปรษณีย์ ฉันได้รับแล้ว เปนการง่ายดีมาก ฉันได้ตั้งใจจะบอกให้ท่านทำเช่นนั้น แต่ไม่ทันจะบอก ท่านก็ทำเสียก่อน

เรื่องคำ มหาด ตามที่มีคนเดาว่ามาแต่อะไรนั้นก็เปนเดา อาจผิดได้ถูกได้ ได้แต่เพียงยินไว้ที

คำ ไท ไท้ จะหมายความว่าอะไร จะรีบตัดสินเอาเปนแน่ลงไปทันทีนั้นไม่ดี ธรรมดาคำย่อมเปลี่ยนความหมายไปเสมอ ทางปฏิบัติของฉันนั้นจะแปลคำใดก็หาที่ใช้มา ว่าเขาใช้ประกอบคำอย่างไรบ้าง แล้วพิจารณาไปตามที่เขาใช้ประกอบ เจาะเอาความในคำนั้น อันคำว่า ไท เคยได้ยินมีคนเดากันหลายคน ว่ามาแต่คำ ไต้ ของจีน ฉันเคยเห็นหนังสือจีน 大 เช่นนี้อ่านว่า ไต้ ถ้ามีจุดเพิ่มเข้าอีก 太 เช่นนี้อ่านว่า ไห้ ส่วนคำที่อ่านว่า ไถ่ ไม่เคยเห็นตัวหนังสือ จะเปนตัวเดียวกับ ไท้ หรือไม่ใช่ก็ไม่ทราบ จะให้สติท่าน มีคนออกความเห็นว่า คำ ขุน มาแต่ กุน ภาษาจีน แล้วมีคนค้านว่าจะใช่หรือไม่ใช่ก็ไม่รู้ อาจเปนเสียงร่วมกันเข้าเท่านั้นก็เปนได้

เรื่องพระร่วงลูกนาค เปนอันที่ท่านได้บอกต่อให้ฉันรู้ว่าในเมืองมอญ เมืองพม่าก็มี ตลอดไปจนถึงอินเดีย ฉันเชื่อแน่ว่านิทานเรื่องนั้นเราได้สืบมาแต่อินเดียทีเดียว เมื่อเร็ว ๆ นี้เอง ฉันไปเยี่ยมพระองค์เจ้าจุลจักรพงศ์ มีฝรั่งคนหนึ่ง เธอแนะนำว่า เคยเปนครูของเธอ เขาถามฉันว่าสิ่งก่อสร้างทั้งปวงย่อมทำเปนนาคอยู่โดยมากนั้น แปลว่ากะไร ก็เปนเคราะห์ดีที่ฉันไม่รู้ จึ่งบอกเขาว่าไม่รู้ แม้รู้บอกเขาไปก็มีแต่เปนภัยที่เขาจะเอาไปแต่งหนังสือ กล่าวหัวเราะเยาะเราเท่านั้น เพราะเรื่องมันคงเหลว​เต็มที อันเรื่องนิทานเหลวๆ เช่น เรื่องพญาแกรก พระสี่เสา พญาโคตรบอง อะไรเหล่านี้ ฉันได้พบทางเขมรมีทั้งนั้น

ท่านกับฉันเขียนหนังสือแสดงความรู้ความเห็นแก่กันนั้น เปนทางที่พอใจฉันอย่างยิ่ง เพราะฉันนึกว่าฉันเปนนักเรียน ต้องการเรียนให้รู้อะไรมากออกไปเสมอ เพราะฉะนั้นฉันจึ่งบอกท่านว่า ฉันไม่เปนศาสดา ด้วยหากว่าตั้งตัวเปนศาสดาแล้วูก็ต้องเปนผู้รู้รอบ ใครมาถามอะไรที่ไม่รู้ก็ต้องขี้ปดไปให้ และใครติว่าอะไรผิดก็ต้องฉุน เปนทางตัดความรู้ของตัวเอง

เรื่องผ้าอย่างต่าง ๆ ฉันรู้น้อย คำว่า ผ้าลายท้องพัน นั้น เคยได้ยินแต่ไม่เคยเห็นผ้า คิดว่าจะเขียน ผ้าลายท้องพรรณ หมายถึงพื้นสีต่างๆ คำ ผ้าลายท้องช้ำ ไม่เคยได้ยิน คำว่า ล่องจวน เปนผ้าชะนิดไรนั้น เปนพระดำรัสของสมเด็จกรมพระยาดำรงตรัสบอก ฉันถ่ายเอามาบอกแก่ท่านอีกต่อหนึ่ง ขอให้ท่านทรงไว้ว่าไม่ใช่คำของฉัน ถ้าผิดไปแล้วไม่ใช่ฉันผิด ผ้าลายวิลาศ คำ วิลาศ นั้นหมายถึงอังกฤษแน่นอน ผ้าเขียนทอง เขาว่าเกิดขึ้นทีแรกในรัชชกาลที่ ๒ เอาผ้าลายปกติมาเขียนเส้นทองตามขอบลาย ทรงได้จำเพาะแต่พระมหากษัตริย์ ลงมาถึงชั้นพระองค์เจ้าโดยกำเนิดเปนที่สุด ต่ำกว่านั้นนุ่งเข้าก็เปนผิด ผ้าติดนมสาว นั้น ฉันไม่ทราบ ไม่เคยเห็นด้วยซ้ำไป

ก๊าดของพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้า ที่ท่านส่งไปให้ดูนั้น ประณีตมาก ได้ส่งคืนมาให้นี้แล้ว ลายพระราชหัตถ์ของพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้า ฉันได้เคยเห็นหลายฉะบับ เขียนตัวโรมันทั้งนั้น แต่เขียนเปนภาษาไทย ลายพระหัตถ์งามมาก