๒๒ กันยายน พ.ศ. ๒๔๘๒ ยส

กรมศิลปากร

วันที่ ๒๒ กันยายน พ.ศ. ๒๔๘๒

ขอประทานกราบทูล ทรงทราบใต้ฝ่าพระบาท

ข้าพระพุทธเจ้าได้รับลายพระหัตถ์ลงวันที่ ๑๒ ๑๓ และ ๑๕ รวม ๓ ฉะบับแล้ว พระเดชพระคุณล้นเกล้า ฯ หาที่สุดมิได้ ที่ทรงพระเมตตาตรัสประทานความรู้ต่าง ๆ แก่ข้าพระพุทธเจ้า

​เรื่องพระตราประทับอักษรจีน ข้าพระพุทธเจ้าเพิ่งทราบเกล้าฯ แต่ก่อนนี้ทราบเกล้า ฯ เพียงว่า พระเจ้ากรุงธนทรงใช้พระนามเป็นจีนว่าแซ่แต้ ลางทีจะเป็นเพราะทางราชการสมัยต่อมา ไม่ประสงค์จะให้มีอะไรเปลี่ยนแปลงไปจากที่เคยปฏิบัติกันอยู่ จึงได้นำคำว่า แซ่แต้ ใช้ต่อเนื่องกันมาทุกรัชชกาล ข้าพระพุทธเจ้าเคยพบสำเนาพระราชสารไปเมืองจีนในสมัยรัชชกาลที่ ๑ ดูจะเป็นไปในทำนองนี้ แต่ค้นหาสำเนาพระราชสารนี้ไม่พบ พระนามที่ใช้อักษรจีนล้วนเป็นคำดี ๆ ดังตรัส แต่ก็แปลกที่ในรัชชกาลที่ ๑ ใช้ว่า แต้ฮั่ว ถ้าออกเสียงเปนกวางตุ้งก็เป็น แต้ฟ้า อย่างคำว่า ห้างใต้ฟ้า สี่แยกถนนราชวงศ์ ส่วนรัชชกาลที่ ๔ ใช้ว่า แต้ฮุด ฮุด ก็ตรงกับกับคำว่า พุทธ ดูประหนึ่งว่านอกจากเลือกสรรคำดี ๆ แล้ว ยังหาคำที่เกี่ยวข้องกับในรัชชกาลนั้น ๆ ด้วย แต่ แต้ฮก แต้เหมง แต้เจี่ย ข้าพระพุทธเจ้านึกหาความเปรียบเทียบไม่ได้ ในหอพระสมุดมีสำเนาหนังสือครั้งรัชชกาลที่ ๕ เรื่องทรงหารือว่า ควรจะส่งทูตไปเจริญทางพระราชไมตรีกับเมืองจีนหรือไม่ มีความเห็นเจ้านายและข้าราชการผู้ใหญ่หลายท่าน นับว่าเป็นหนังสือดีมีคุณค่าในความรู้มาก ข้าพระพุทธเจ้าได้ถวายมา เพื่อทอดพระเนตรพร้อมกับหนังสือฉะบับนี้

พระอธิบายเรื่อง มณฑป ปราสาท และ บุษบก ผิดกันอย่างไร กระทำให้ข้าพระพุทธเจ้าหายเขลา เพราะแต่ก่อนนี้ ข้าพระพุทธเจ้าทราบเกล้า ฯ แต่เงา ๆ และเมื่อได้อ่านพระอธิบายถึงเรื่อง บรรพ ว่าย่อมาแต่ซุ้มหน้าต่าง ย่นชั้นเข้าเอาแต่หลังคาเข้าต่อกัน ข้าพระพุทธเจ้าไปยืนพิจารณาดูพระมณฑปในวัดพระศรีรัตนศาสดาราม ก็เห็นความจริงดั่งที่ทรงพระเมตตาตรัสอธิบาย

คำ ถะ ในภาษาจีน ฝรั่งว่าเป็นคำเดียวกับ ถูปะ ในภาษาบาลี ตรงกับที่ฝรั่งเขียนว่า Tope

​ข้าพระพุทธเจ้าพบคำว่า เจา ในภาษาอาหม แปลว่า ข้าวที่ใช้ต้ม คำว่า ข้าวเจ้า ก็น่าจะแปลว่า ข้าวใช้หุงต้ม ผิดกับข้าวเหนียวซึ่งใช้นึ่ง

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรดเกล้าฯ

ข้าพระพุทธเจ้า

ขอประทานกราบทูล สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระนริศรานุวัดติวงศ์