๘ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๘๒ น

​ตำหนักปลายเนิน คลองเตย

วันที่ ๘ กรกฎาคม ๒๔๘๒

พระยาอนุมานราชธน

ได้รับหนังสือของท่าน ลงวันที่ ๒๙ มิถุนายน นั้นแล้ว

ตัวอย่างลายตราซึ่งส่งคืนมาให้ท่านในครั้งหลังนั้น มีอีกหลายดวงที่ฉันเคยเห็น เว้นแต่ไม่รู้เรื่องอะไรของตรานั้นพอที่จะบอกแก่ท่านได้ จึ่งข้ามไป มีสงสัยนึกได้ตงิด ๆ อยู่ ๒ ดวง แต่ไม่แน่ใจ จึงได้สืบสวน ก็ได้ความมาแจ้งชัด จึงจะบอกแก่ท่านเติมขึ้นอีก

ตราพระพรหมนั่งแท่น หมายเลข ๒๙ เคยพระราชทานไปประจำกระทรวงมุรธาธร ที่จริงไม่ใช่นั่งแท่น เปนคุกเข่าข้างเดียว ท่าอย่างนี้มีใช้ในละคอนมาก แต่ฉันไม่รู้ว่าเขาเรียกอะไร ฝรั่งก็มี จีนก็มี เปนท่าสากล

ตรานารายน์ยืนแท่น เคยพระราชทานไปประจำกรมราชเลขานุการ แต่ในแบบที่ท่านส่งไปให้ดู มีตรานารายน์ยืนแท่นอยู่สองดวงหมายเลข ๓๖ และ ๓๗ แทงไว้ว่าเปนเก่าเปนใหม่ จะพระราชทานดวงไหนไปฉันยืนยันไม่ได้ เพราะได้เห็นครั้งเดียว เมื่อทรงเลือกจะพระราชทาน จำไม่ได้ถนัด

หลักฐานอันกล่าวถึงตราสองดวงนี้ มีปรากฏอยู่ในหนังสือ พระบรมราโชวาท พระราชดำรัส ตีพิมพ์แจกเมื่องานศพท้าววรคณานันท์ ซึ่งทำออกจากหอสมุดนั่นเอง อยู่หน้า ๑๐๓ ท่านจะคัดแยกเอาไปเปนหลักฐาน แห่งตราสองดวงนั้นได้โดยง่าย

ท่านบอกไปว่ากระทรวงยุติธรรม เวลานี้ถือตราพระดุลพ่าห์ ทำให้นึกขึ้นมาได้ว่า ชื่อ ตราพระดุลพ่าห์ นั้น สมเด็จกรมพระสวัสดิ์เปนผู้ทรงคิดตั้งขึ้น เมื่อครั้งเสด็จเข้าไปเกี่ยวข้องอยู่ในกระทรวงยุติธรรมนั้น ดวงตราก็คงทำใหม่ พระราชทานเปลี่ยนตราจันทรมณฑลไปในครั้งนั้น ฉันจำไม่ได้ว่าลวดลายเปนอย่างไร แต่คงไม่ผิดแนวจากลายซึ่งฉันผูกตราข้อมือกระทรวงยุติธรรมไป ตามที่เคยเล่าเรื่องมาให้ฟังแล้วแต่ก่อน

​ตราในปึ้งซึ่งส่งคืนมาให้ท่านคราวหลังนั้น มีดวงหนึ่งซึ่งจดว่า ตรามัศยาวตาล ที่เขียนดั่งนั้นผิด แต่ฉันหาได้จดทักมาไม่ว่าเขียนผิด เปนแต่จดชื่อที่ถูกมาให้ข้างท้าย ว่า ตรามัตสยาวตาร เกรงท่านจะไม่ทันสังเกต จึงบอกซ้ำมาในที่นี้ด้วย

อีกข้อหนึ่ง ท่านปรึกษาไปถึงการที่จะให้ช่างเขียนลอกตราต่างๆ ออกเปนแบบ ท่านพูดไปคราวก่อนทีหนึ่งแล้ว แต่ฉันลืมข้ามไปเสีย ไม่ได้ตอบ ท่านบอกคราวนี้อีกครั้งหนึ่ง ฉันรับรองว่าความคิดของท่านเปนดีที่สุด ฉันเองก็ได้เคยทำเช่นนั้นมาก่อนแล้ว เพื่อประโยชน์ตัวเอง แต่ขอตักเตือนว่า ต้องให้ช่างที่ดีทำ อย่าได้ประมาทแก่การลอก ถ้าช่างไม่ดีลอกก็ไม่เหมือน

อนึ่ง ตราครั่งนั้นเก็บยาก ฉันเคยได้แก่ตัวมาแล้ว ถ้าเก็บในสมุดเหมือนตราชาด ใบสมุดก็ทับแบนลงทุกที นานไปหน่อยก็ไม่เห็นลาย เคยเห็นฝรั่งเขาประทับตราครั่ง ส่งเข้ามาให้ดูเปนอย่าง พร้อมกับแม่ตราที่สั่งให้เขาทำ เขาใส่ตลับไม้กลึงใหญ่เล็กพอเหมาะกับดวงตรามาให้ ถ้าเราจะทำเช่นนั้นบ้างก็เก็บยาก อาจกระจุยกระจายพลัดหายไปเสียบ้างก็ได้ สู้เก็บเปนเล่มสมุดไม่ได้ จึ่งคิดว่าแต่งแผ่นไม้หนาเสมอครั่ง ตัดเท่ากับเล่มสมุดที่ต้องการ แล้วเจาะเปนรูพอไล่เลี่ยกับดวงตรา จะมากน้อยเปนแผ่นละกี่รูก็ตามต้องการ แล้วเอากระดาษซึ่งประทับตราครั่งปิดเข้าข้างหลัง ส่วนด้านหน้าจะบิดหนังสือบอกตรา หรือจะปิดเลขหมายไปทำบัญชีบอกไว้ต่างหากก็ได้ แล้วเอาแผ่นไม้นั้นเย็บเปนเล่มสมุดเก็บ แผ่นไม้นั้นจะป้องกันไม่ให้ครั่งแบนไปเสียได้

เรื่องคำ บาง เปนเรื่องอธิบายต่อความในหนังสือของท่าน ซึ่งลงวันที่ ๒๖ มิถุนายน ท่านดูคำตอบหนังสือของท่านฉะบับนั้นก็เปนแล้ว ไม่ต้องพูดอะไรในที่นี้อีก