วันที่ ๘ เมษายน พ.ศ. ๒๔๘๔ น

​ตำหนักปลายเนิน คลองเตย

วันที่ ๘ เมษายน ๒๔๘๔

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรงฯ ทราบฝ่าพระบาท

ได้รับลายพระหัตถ์เวรลงวันที่ ๒๘ มีนาคม ในเมื่อวันที่ ๒ เมษายน เวลาเย็น ปะปิดสองทับ จะกราบทูลสนองความต่อไปนี้

สนองลายพระหัตถ์

๑) เรื่องเครื่องต้นนั้นทรงลายพระหัตถ์พ้นไปจากที่กราบทูลถามมา ตามที่กราบทูลถามนั้นต้องการจะใคร่ทราบว่าเครื่องต้นมีมาแต่ครั้งไรเท่านั้น แต่ไม่มีอะไรเป็นทางจำกัด ฝ่าพระบาทพะวงพระทัยอย่างไร ก็อาจทรงเขียนได้ทั้งนั้น

ตามที่ปรากฏในกฎมนเทียรบาลนั้นไม่มีเสื้อ ทำให้นึกถึง “โนรา” แล้วก็นึกถึงรูปเทวดาที่เขียนนั้นกันอยู่อึงๆ ล้วนแต่ไม่มีเสื้อเหมือนในกฎมนเทียรบาลทั้งนั้น ได้ลองเทียบรูปเทวดากับเครื่องต้นในกฎมนเทียรบาลทั้ง “โนรา” ขึ้นดูก็ได้ดั่งนี้

เสียทีที่ไม่เข้าใจคำในกฎมนเทียรบาลไปเสียสองคำ คือ “ถนิมมาลัย” กับ “ขนองกั้งเกน” จึ่งได้นึกรวบหัวรวบหางเดาเอาว่า “ถนิมมาลัย นั้นได้แก่ที่เราเรียกว่าสร้อยนวม ส่วน “ขนองกั้งเกน” นึกถึงเครื่องแต่งตัวโนรา เขามีเครื่องคาดเอวอะไรอยู่อย่างหนึ่ง เขาเรียกอะไรก็ไม่เคยทราบ จึ่งคิดเดาเอาว่าเป็นสิ่งนั้น เครื่องต้นในกฎมนเทียรบาล ไม่ใช่แต่ไม่ใส่เสื้อ ไม่นุ่งผ้ามีแต่สนับเพลาเสียด้วย ผิดกันกับรูป​เทวดาซึ่งนุ่งเลาะเตี๊ยะ และโนรานุ่งหางหงส์ หรือลางทีผ้ารัตกัมพลนั่นเอง จะใช้นุ่งเลาะเตี๊ยะเราก็ไม่ทราบ ต่อมาการแต่งตัวปรกติเปลี่ยนไป เครื่องต้นจึ่งเป็นเครื่องพิเศษขึ้นต่างหาก

ตำราซึ่งคุณแววถวายพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ ๗ เป็นอันว่าสร้างเครื่องต้นขึ้นตามหนังสือหรือตามคำพูด ทั้งตามความเข้าใจ ปรากฏเป็นว่าคราวนั้นมีชายไหวชายแครงทำด้วยทองขึ้นแล้ว อันชายไหวชายแครงนั้นก็ชอบกล เครื่องต้นกับเครื่องโสกันต์ก็ไม่เหมือนกัน ความจริงชายไหวชายแครงจะต้องเป็นของห้อยที่อ่อน ที่มีคำนำว่า “ชาย” นั้นก็บอกอยู่แล้ว ว่าเป็นแต่ส่วนหนึ่งแห่งสิ่งหนึ่งไม่ใช่ประธาน ขอบใจตำราคุณแววที่บอกให้เข้าใจขึ้นได้ว่า นุ่งจีบโจงคือนุ่งหางหงส์อย่างที่ทรงพระดำริ และพระชฎามหากฐินกับชฎาพระกลีบเป็นองค์เดียวกัน ทางเมืองเขมร มีชฎาห้ายอด (ที่แท้เป็นมงกุฎ) มีกลางยอดหนึ่งกับสี่ทิศ นั่นก็ทำเดาไปตามความคิดในคำที่เราเรียกพระชฎามหากฐินอีกนัยหนึ่งว่าชฎาห้ายอด คำที่ว่า “ถวายพระฉายด้วย” เห็นจะเป็นคำแนะนำภูษามาลาให้เตรียมกระจกเงาไปถวาย เมื่อคิดว่าพระฉายเป็นเครื่องทรงจึงพาให้หลงไป

​รูปพระเจ้าศรีสวัสดิ์กับพระเจ้ามณีวงศ์ ซึ่งตรัสบอกว่ามีอยู่ในห้องรับแขกที่ตำหนักวังวรดิศนั้นได้ตรวจดูแล้ว พระเจ้าศรีสวัสดิ์ไม่ได้ทรงเครื่องต้น ทรงแต่พระเจ้ามณีวงศ์ นอกจากมงกุฎแล้วอะไรก็ไม่เหมือนเครื่องต้นทางเราทุกอย่าง จึ่งเข้าใจได้ว่าทำในเมืองเขมรทั้งนั้น ดีที่เครื่องห้อยหน้าทำเป็นเครื่องปักของอ่อนทั้งนั้น ไม่ได้ทำด้วยทองเป็นของแข็งเลย

๒) ปราสาทพระขันที่กำพงสวาย ชื่อซ้ำกันกับที่เกล้ากระหม่อมเคยไปดูที่นครธมมาแล้ว มีชื่อว่าปราสาทพระขันเหมือนกัน คำ “สวาย” เขมรว่ามะม่วง “กำพงสวาย” ก็เป็นบ้านมะม่วง (บ้านม่วง)

๓) เรื่องส้มจัฟฟา ได้กราบทูลมาในหนังสือฉบับก่อนแล้ว ครั้งนี้ได้บอกแม่โตถึงปลาแห้งตามพระดำรัสสั่งไปนั้นแล้ว ลางคนคิดว่าปลาแห้งสำหรับแต่แก่คนเจ็บโดยจำเพาะ แต่ที่จริงไม่ใช่เลย คนไม่เจ็บก็ใช้ได้ บ้านเกล้ากระหม่อมออกจะเป็นเจ้ากรมปลาแห้ง (หมายถึงปลาใส่เกลือตากแห้ง) เมื่อครั้งพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จดำรงพระชนม์อยู่ เกล้ากระหม่อมต้องหาปลาสลิดที่ดีส่งถวาย จะถวายเสมอนั้นไม่ได้เพราะปลาดีไม่มีเสมอ ที่ว่าดีก็คือมีมันมาก ครั้นสวรรคตแล้ว​สมเด็จพระปิตุจฉาเจ้าก็ตรัสเคี่ยวเข็ญ ต้องจัดส่งถวายต่อไปจนสิ้นพระชนม์

เรื่องที่เรียกปลาแห้งริ้วว่าปลาหางนั้น ทราบแต่เหตุไม่ทราบผล จึ่งจะกราบทูลแต่เหตุว่าเพราะถือคำหมายหยาบกัน เป็นว่าปลาสลิดนั้น หมายถึงนิมิตอิตถีลึงค์ต้องเปลี่ยนเรียกปลาใบไม้ กระทั่งดอกสลิดก็ต้องเปลี่ยนเรียกดอกขจรมีกลอนอยู่ดูเหมือนว่า “ชาววังช่างประดิษฐ์ ดอกสลิด เรียกว่าดอกขจร” ขอได้ทรงสังเกตว่าเขาปรับโทษให้แก่ชาววัง เข้าใจว่าเพราะปลาสลิดหมายเป็นนิมิตอิตถีลึงค์ จึงหาปลาที่เป็นนิมิตปุงลึงค์ต่อไปก็เพะเอาปลาช่อนเข้า จะพูดให้เรียบร้อย ปลาช่อนก็ต้องเปลี่ยนเรียกปลาหางสด เห็นได้ว่าคำนี้มาทีหลังคำปลาหาง แต่ทำไมจึ่งเรียกปลาแห้งริ้วว่าปลาหางนั้น กราบทูลไม่ได้ ดูไม่มี “คอมมันเซน” อยู่ในนั้นเลย คำใดที่ถือกันว่าหยาบ เช่นเรียก ๒ บาท ว่ากึ่งตำลึงเป็นต้น เกล้ากระหม่อมไม่เห็นด้วยเลย เพราะถ้าพูด ๒ บาทแล้วอาจผ่านพ้นจากความรู้สึกว่าหยาบไปได้ แต่ถ้าพูดว่ากึ่งตำลึงแล้ว จะผ่านพ้นจากความรู้สึกหยาบไปไม่ได้เลย

๔) คำมคธซึ่งประทานตัวอย่างไป ว่าพระมหาภุชงค์เธอสอนให้ภาวนานั้น เธอเอามาจากเมตตานิสงส์ เป็นดีอย่าง​ยิ่ง สมควรแก่พระศาสนา ไม่จำเป็นจะต้องใช้แต่ในเวลาสงคราม ตามธรรมดาท่านก็ให้ใช้ในเวลาปรกติไปทุกเมื่อ

๕) จุดไฟประจำชีวิตไว้แต่เกิดจนตายนั้นอาการหนัก ที่ลัดเอาแต่เกิดกับตายนั้นดีแล้ว

๖) ตรัสเล่าถึงงาคู่ที่เห็น ว่าเป็นงาพลายมงคล เรื่องตายของพลายมงคลนั้นน่าสงสารมาก เมืองเราวิชาช่างจะเสื่อมลงทุกที ตามที่ตัวช้างสูญหายไป

๗) ตรัสถึงคำ “สัก” นึกขึ้นมาได้ว่านครจำปาศักดิ์ก็ดูเหมือนภาษาสามัญเรียกว่า “เมืองปาสัก” หนังสือฝรั่งเขียน Bassak แน่นอน ถ้าเป็นเช่นนั้นถูกจริง ก็แปลว่าเป็นความหมายทางเดียวกับ “แควปาสัก” แต่เพราะเหตุที่ไม่มีต้นสักจึงต้องเป็น “จำปาศักดิ์” ถ้ารู้หลักทางเมืองนี้ก็ทีจะเป็นลูกประแจไปไขคำ “แควปาสัก” ได้

จะกราบทูลเรื่อง “อาน” ได้เคยค้นพจนานุกรมภาษาเขมรมาทีหนึ่งแล้ว เพราะเราใช้คำนั้นอยู่มาก เช่นชำระอาวุธก็เรียกว่า “อานขัด” หรือเครื่องกินก็เรียกว่า “เครื่องอาน” ดูเหมือนในพจนานุกรมภาษาเขมรจำหน่ายว่าเป็นภาษาญวนรับเอามาใช้อีกต่อหนึ่ง หรือจะว่าอย่างไรก็จำไม่ได้แน่ หนังสืออยู่​เสียที่บ้านปลายเนินจึงกราบทูลเอาแน่ไม่ได้ แต่ “อานม้า” ไม่ใช่ “อาส์นม้า” มาแต่ภาษามคธเป็นแน่

เบ็ดเตล็ด

๘) ตามที่กราบทูลมาว่า ได้สั่งคนที่เขาไปนครพนม ว่าถ้าเขาหาเวลาได้ก็ให้เขาไปดูศาลอรดีนารายณ์เชงเวงมาบอกด้วยว่าเป็นอย่างไรนั้น บัดนี้เขากลับมาแล้ว บอกว่าหาเวลาไปดูไม่ได้ บอกได้แต่ว่าชาวเมืองนั้นเขาเรียกตัดชื่อสั้นกันเป็นแต่ว่า “นาเวง” การตัดชื่อเรียกให้สั้นนั้นเราก็ทำกัน แต่ในบัดนี้ที่บางกอกเห็นในหนังสือพิมพ์ดูเป็นต้องการยาว ที่ตัดไว้สั้นก็ต่อเป็นชื่อยาว ที่ชื่อเดิมสั้นก็ต่อสร้อย

๙) เมื่อวันที่ ๒๙ เดือนก่อนได้ไปขมาศพเจ้าพระยาวงษาฯ ที่สุสานวัดเทพศิรินทร์ แต่ไปเสียภายหลัง เขาบอกกำหนด ๑๖ น. ไป ๑๗ น. เพื่อจะหลบแขก เห็นจัดตั้งศพในเมรุหน้าพลับพลาและพลับพลาก็เปิดแสดงว่าจัดเป็นงานมีเสด็จพระราชดำเนิน ได้รับหนังสือแจก ๓ เล่ม (๑) ประวัติกระทรวงเกษตร (๒) สหกรณ์ (๓) ประวัติเจ้าพระยาวงษา คาดเห็นว่าจะไม่ใฝ่พระทัยในเรื่องใด ​จึงไม่ได้พยายามที่จะส่งมาถวาย หรือลางทีเจ้าภาพเขาก็จะส่งมาถวายแล้ว

๑๐) ชายแอ๊วกับหลานหมูยิ้มแย้มแจ่มใสหายแล้ว

๑๑) เมื่อวันที่ ๕ เขาเปิดห้องพระที่ตำหนัก ตลอดจนตู้ซึ่งกราบทูลว่าเขาใส่ประแจเพื่อการสดับปกรณ์สงกรานต์ จึ่งได้ตรวจดูหนังสือตัวทองที่กราบทูลถามมา แม้อะไรจะตั้งบังอยู่บ้างก็อ่านจำเพาะเท่าที่อ่านได้ มีความดังนี้

“ขอพระทานพระโอกาส

ทูลถวายพระพรชัยมงคลคาถา

พร้อมทั้งคำแปลเป็นฉันทฉบงง

----------------------------

ฯลฯ

จะคัดถวายต่อไปก็เห็นป่วยการ เป็นคาถามาก ทราบได้แล้วว่าไม่ใช่ใบพระราชทานพระนาม เป็นคณะสงฆ์ถวาย แต่จะเป็นที่ไหนไม่เห็นความปรากฏ ปรากฏแต่ว่าได้เสด็จดำรงอยู่ใน​ตำแหน่งอภิรัฐมนตรีแล้ว ตามที่คัดถวายมาถ้ามีคำผิดไปแล้วขอประทานโทษ เพราะเป็นเส้นทองบนพื้นขาวอ่านยาก

๑๒) ในวันที่ ๕ นั้นได้รับก๊าดหลายใบ มีเชิญไปในการฉลองโรงเรียน และปลุกเครื่องของพระยาศรีสุรสงคราม เป็นต้น และเผาศพพระยาวิเศษสัจธาดา (ครูอิ่ม) เป็นปริโยสาน แต่ไม่ได้ไปสักแห่งเดียว บอกป่วย หนังสือแจกงานเผาศพครูอิ่มมี ๓ เล่ม แต่ก็เป็นธัมมะทั้งนั้น

๑๓) เมื่อวันที่ ๖ เป็นวันที่ระลึกมหาจักรีบรมราชวงศ์ ได้พาลูกหลานไปถวายบังคมพระบรมรูป ที่ปราสาทพระเทพบิดรและที่ปฐมบรมราชานุสรณ์ตามเคย

ไปที่ปราสาทพระเทพบิดร แล้วเดินเวียนไปด้านข้างหลัง เห็นบานมุกที่พระมณฑปทำเป็นวงกลมๆ มีรูปยักษ์รูปลิงอยู่ในวง อย่างเดียวกับก็ตรัสถึงสถานที่กำพงสวายว่ามีรูปเทวดาอยู่ในวงนั้น.

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด