วันที่ ๒๓ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๘๔ ดร

​บ้านซินนามอน ปีนัง

วันที่ ๒๓ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๘๔

ทูลสมเด็จกรมพระนริศฯ

สัปดาห์นี้เจ้าพนักงานไปรษณีย์ เขาเชิญลายพระหัตถ์เวรฉบับลงวันที่ ๑๘ กุมภาพันธ์ มาส่งวันเสาร์ที่ ๒๒ เวลาเช้า จึงมีเวลาจะเขียนสนองลายพระหัตถ์ได้ทั้งฉบับลงวันที่ ๑๑ ซึ่งค้างอยู่ กับฉบับลงวันที่ ๑๘ ในคราวเดียวกัน

แต่การดีดพิมพ์จดหมายฉบับนี้ ต้องเปลี่ยนตัวเสมียน เพราะเสมียนคนเคยดีดพิมพ์เขาอยากจะกลับไปกรุงเทพฯ ด้วยกันกับคนขับรถ ๆ หาชาวปีนังมาตัวแทนได้ แต่ชาวปีนังไม่มีใครอาจดีดพิมพ์ภาษาไทยได้ หญิงพูนเธอจึงมีแก่ใจรับอาสาดีดพิมพ์เหมือนอย่างหญิงอาม จนกว่าจะหาเสมียนดีดพิมพ์ได้

ทูลฉลองลายพระหัตถ์ฉบับลงวันที่ ๑๑

๑) ซึ่งทรงปรารภว่าหิมะเป็นอย่างไร “แลไม่เห็น” นั้น หม่อมฉันจะลองทูลอธิบายอย่าง “บอกลาย” ชิ้นกิมตึ๋งถวาย อันน้ำแข็งที่ตกลงมาในโลกนี้เป็น ๔ อย่างต่างกันคือ หิมะ Snow อย่าง ๑ เปลวหิมะ flake อย่าง ๑ ลูกเห็บ hail อย่าง ๑ และ​น้ำค้างแข็ง frost อย่าง ๑ เผอิญหม่อมฉันเคยเห็นตัวจริงทั้ง ๔ อย่างในเวลาและประเทศต่างกัน จึงสามารถทูลได้

เมื่อหม่อมฉันยังอยู่ในโรงเรียน วัน ๑ ไปเที่ยวด้วยกันกับสมเด็จพระราชปิตุลาและเจ้าพี่พระองค์อื่น เวลาอยู่ในห้างเดอเบก๊อตเต ซึ่งตั้งอยู่ที่ริมแม่น้ำตรงหน้าวัดอัสสัมชัญ ฝนตกห่าใหญ่ ติดฝนอยู่ด้วยกันในห้างนั้น พอฝนซา ได้ยินคนพวกที่ห้างเขาว่าลูกเห็บตก ออกไปดูเห็นตกเกลื่อนอยู่ในลานหน้าห้าง แต่ละก้อนขนาดสักเท่าก้อนช็อคโคแล็ตที่เขาใล่กลักขาย เก็บเอามาพิจารณาดูเป็นน้ำแข็งใสเหน่ง เหมือนอย่างน้ำแข็งที่ทำขายไม่มีผิด

เมื่อหม่อมฉันไปยุโรปครั้งแรกใน พ.ศ. ๒๔๓๔ ขึ้นรถไฟไปที่เมืองเนปปอลในประเทศอิตาลี จะไปลงเรือที่เมืองบรินดีซี รถไฟหยุดพักที่สถานีแห่ง ๑ บนภูเขาสูง กำลังเปลวหิมะตก เปลวหิมะนั้นเป็นแผ่นบางอย่างกระดาษขนาดสักเท่าเล็บมือ ปลิวร่อนลงมาช้าๆ แลเห็นถนัด เมื่อถึงพื้นแล้วจึงเกาะกันเป็นพื้นหิมะ ควักเอาขึ้นปั้นก้อนปากันเล่นได้

กลับจากยุโรปครั้งนั้นหม่อมฉันผ่านมาทางอินเดีย เมื่อขึ้นไปเมืองดาจีลิงบนภูเขาหิมาลัย เวลารุ่งเช้าเห็นน้ำค้างแข็งอยู่่​ตามยอดหญ้าที่ในสวน รูปกลมๆ เหมือนกับลูกปัดแต่ใสเป็นแก้วขนาดสักเท่าเมล็ดผักกาดติดอยู่ตามยอดหญ้า แรกตกลงมาเป็นน้ำเหลว เมื่อมาค้างอยู่บนยอดหญ้าแล้วจึงแข็ง เวลาหนาวจัดเมื่อใกล้รุ่ง

หม่อมฉันไปยุโรปครั้งหลังใน พ.ศ. ๒๔๗๓ ไปเห็นหิมะบนยอดคอนนะกรัดของภูเขาอัลปดังที่เล่าไปแล้ว ลักษณะหิมะนั้นน่าเปรียบด้วยทรายยิ่งกว่าสิ่งอื่น ด้วยหิมะที่ตกนั้นขนาดเดียวกับเมล็ดทรายปลิวมา แลเห็นก็อย่างทรายปลิวไม่เห็นเมล็ด แต่ถ้ามีลมพัดพาหิมะปลิวมาถูกหน้า เมื่อตกถึงพื้นแล้วจึงเกาะกันเป็นแผ่น เช่นเดียวกันกับเปลวหิมะ และอาจควักขุดเอาขึ้นมาปั้นเล่นได้เหมือนกันจับก็ไม่เปียกมือ เพราะธาตุน้ำแข็ง ไม่เยิ้มเหมือนอย่างก้อนน้ำแข็งสามัญ

๒) ชื่อเมืองเพชรบูรณนั้น ตั้งเมื่อเมืองเพชรบุรีมีอยู่แล้ว หม่อมฉันนึกว่าเดิมเห็นจะตั้งชื่อว่า “พีช” หมายความว่า เป็นที่เกิดพืชผลเมืองโบราณในอินเดียชื่อว่า Bijpure ก็มี อาจถ่ายชื่อมาเหมือนเช่นเมืองอโยทธยา แต่ภายหลังมาเปลี่ยนหรือเรียกเพี้ยนไปเป็น “เพชรบูรณ” วินิจฉัยนี้ใกล้ชิดกว่าเปลี่ยนสามแสนเป็นสามเสน

​๓) คำสำหรับเรียกญาติต่างชั้นดูเป็น ๒ ประเภท ประเภท ๑ เป็นญาติสืบสายโลหิตมีชื่อบัญญัติแต่ “๗ ชั่วโคตร” นับแต่ตัวเองถอยขึ้นไป ๓ ชั่วคือ พ่อ ปู่ ทวด นับต่อลงไป ๓ ชั่วคือ ลูก หลาน เหลน เพราะถือว่ารู้จักตัวกันได้เพียงเท่านั้น สูงกว่าบัญญัติขึ้นไปไม่มี นุนูจึงต้องคิดคำ “เชียด“” ขึ้นใหม่ ชื่อชั้นต่ำกว่าบัญญัติก็ไม่มี จึงเรียกกันว่า “ลื้อ” บ้าง “หลาน” บ้าง ฝรั่งก็บัญญัติ ๗ ชั่วโคตรอย่างเดียวกัน ถอยขึ้นไปมี Father, Grandfather, Greatgrand father. ชั้นต่อลงมาก็มี Son, Grandson, Greatgrandson. กว่านั้นใช้เพิ่มค่ำ Great นำว่า Great-grandfather, Great-Greatgrandson. ชื่ออีกประเภท ๑ เรียกสาขาญาติเช่น ลุง ป้า อา น้า พี่ น้อง ทั้ง ๒ ประเภทยังเรียกชื่อต่างกันตามลิงค์ ชั้นสูงคือ-พ่อแม่ ปู่ตา ย่ายาย ประหลาดอยู่ที่บางคำบอกลิงค์ เช่น-ปู่ ลุง เป็นชาย แม่ ยาย ป้า เป็นหญิง แต่บางคำรวมกันทั้ง ๒ ลิงค์เช่นทวด อา น้า พี่ น้อง ต้องเอาคำอื่นเพิ่มเข้าให้รู้ลิงค์ จับเกณฑ์ไม่ได้ว่าไฉนจึงเป็นเช่นนั้น

๔) ปรางค์เงินที่เขาให้หม่อมฉัน ณ เมืองสกลนครนั้น ไม่เหมือนปรางค์อรดีมายานารายณ์เชงเวงเลยทีเดียว ผู้ทำอาจ​ไม่ได้ดูก็เป็นได้ ปรางค์ตัวจริงของเขางาม เป็นปรางค์แบบขอมแท้ จำหลักลายเป็นรูปทางวิษณุเวท

ทูลสนองลายพระหัตถ์วันที่ ๑๘

๕) ซึ่งทรงปรารภถึงยอดนพศูลนั้น หม่อมฉันลองเปิดพจนานุกรมภาษาบาลีของจิลเดอส์ดู พบคำ สูลา Sula แปลว่า เครื่องมือที่ปลายแหลมอย่าง ๑ ว่า หอก Lance อย่าง ๑ ก็ตรงกับที่เราเรียกพระแสงตรีศูล ใช่แต่ไทยเราเท่านั้น เมื่อสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงเสด็จไปเมืองชวา สุลต่านยกยาถวายหอก ๓ เล่ม คร่ำทองของโบราณเล่ม ๑ เขาก็เรียกว่า “ตรีศุละ” เพราะฉะนั้นที่เรียกยอดพระปรางค์ว่า นพศูล คงหมายว่า ยอดแหลม ๙ ยอด รูปยอดกลางก็เหมือนหอก ยอดกิ่งสาขาอีก ๘ ยอดก็มีคมและแหลม น่าสงสัยแต่ที่ว่า “๓ วา” ในหนังสือพงศาวดารมีหลายแห่ง ก็ดูเหมือนว่า ๓ วาทั้งนั้น หามีที่ว่ายอดนพศูล ๒ วาหรือ ๖ ศอกหรือ ๑ วาไม่ จึงชวนให้สงสัยว่าเขาตั้งใจจะว่ายอดนพศูล “๓ ชั้น” แต่ตรงคำ “วา” เดิมจะเป็นคำอื่น

๖) แบบเรือนจีน แม้ที่เอามาสร้างในเมืองไทย ย่อมทำหลังคาแข็งแรงกว่าแบบเรือนไทยหรือเรือนฝรั่ง เข้าใจกันมาว่า​เพราะจะให้ทานน้ำหนักหิมะ “สะโน” ที่ตกเสมอทุกปีได้ สังเกตดูอย่างตึกจีนในสำเพ็ง ถ้าหิมะท่วมเพียง ๒๐ เซนต์ดูก็น่าจะพอทานได้ ตึกเมืองน่ำกิงที่หลังคาพังน่าจะเป็นตึกสมัยใหม่ ซึ่งเอาแบบฝรั่งเข้าเจือปน และทำโดยสับเพร่าไม่นำพาต่อหลักของแบบเมืองจีน จึงทนน้ำหนักหิมะไม่ไหว และจึงพังแต่บางหลัง

๗) พระเจดีย์ในห้องพระ นอกจากที่ทรงพรรณนามายังมีพระเจดีย์ศิลาอ่อนอีกองค์ ๑ เป็นฝีพระหัตถ์พระองค์เจ้าประดิษฐวรการ สร้างตามประสงค์ท่านกลีบผู้สร้างวัดกรรณมาตยาราม^๑ เป็นเศรษฐินีพระราชภพบริหาร (อ่ำ) ได้รับมรดกพระเจดีย์ฝีพระหัตถ์พระองค์เจ้าประดิษฐฯ ๓ องค์ เอามาให้หม่อมฉัน เป็นพระเจดีย์กาไหล่ทองคู่ ๑ พระเจดีย์ศิลาอ่อนองค์ ๑ หม่อมฉันชอบพระเจดีย์องค์ศิลาอ่อน แต่นึกว่าถ้าไม่รับพระเจดีย์กาไหล่ทองไว้ด้วยก็จะเลยสูญเสีย จึงรับไว้ทั้ง ๓ องค์ แล้วถวายพระเจดีย์กาไหล่ทองทั้งคู่ไปตั้งไว้ในคูหาใต้รูปพระอัครสาวก ที่ในโบสถ์วัดนิเวศน์ธรรมประวัติ อยู่ที่นั่นจนบัดนี้

๘) คำว่า “พระ” นั้น ถ้าใช้ในทางศาสนาเช่นว่า “ไหว้พระ” เป็นต้น พม่าใช้เช่นเดียวกันและคำเดียวกันกับไทย เป็น​แต่สำเนียงแปร่งไปเป็น “พยะ” ประเพณีที่เอาคำพระนำหน้าเรียกเครื่องราชูปโภคและอื่นๆ อันเนื่องด้วยพระมหากษัตริย์ พม่าก็มี แต่เขาใช้คำกระไรหม่อมฉันลืมเสียแล้ว นึกไม่ออก

๙) ประเพณีที่ฝรั่งจูงผู้หญิงนั้น มิคติว่าจูงโดยปกติให้ผู้หญิงอยู่ข้างขวา เป็นการเคารพ ถ้าเวลาแต่งงานให้ผู้หญิงอยู่ข้างซ้ายเพราะใกล้หัวใจชาย แต่ในการเคารพฝรั่งถือว่าข้างขวาเป็นสำคัญ เช่นนั่งรถหรือเลี้ยงอาหารย่อมให้แขกนั่งข้างขวา ดูจะสืบมาแต่ประเพณีประทักษิณนั่นเอง

๑๐) คติที่ไทยชอบทำรูปภาพตัวใหญ่ๆ เห็นจะเอามาแต่เขมรจริงอย่างทรงพระดำริ เมื่อพระยาโบราณฯ ขุดเปลื้องกองดินที่ท่วมฐานพระที่นั่งจักรวรรดิ์ไพชยนต์ ก็พบทำรูปครุฑตัวใหญ่ๆ รายตลอดฐานบัทม์ เห็นได้ว่าเอาแบบมาแต่พลับพลาสูงที่นครธม ยอดประตูพรหมที่ในพระราชวังกรุงศรีอยุธยา ก็ทำแต่หน้าพรหมตามแบบเขมร เป็นของประดิษฐ์ในครั้งพระเจ้าปราสาททองทั้งนั้น

๑๑) หม่อมฉันเข้าใจว่าพระที่นั่งพุตตานคนหามมีขึ้นในรัชกาลที่ ๔ แต่คิดหาหลักฐานที่จะอ้างเวลานี้ยังนึกไม่ออก นอกจากวินิจฉัยที่ได้คิดโดยสันนิษฐาน ด้วยลักษณะพระที่นั่งพุดตานเหมือนกันกับพระยานมาศทุกอย่าง ผิดกันแต่พระที่นั่งพุดตานมี​แผงโล่บังพระองค์ ๒ ข้าง พระยานมาศไม่มีแผงโล่เช่นนั้น สังเกตในหนังสือเก่าก่อนรัชกาลที่ ๔ เห็นเรียกพระที่นั่งพุดตานแต่สัปคับช้างทรง (เช่นเอาอย่างมาทำธรรมาสน์งานพระบรมศพสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวง) มีแผงโล่บังพระองค์ สำหรับป้องกันหอกซัดหรือลูกธนูซึ่งอาจพุ่งมาได้แต่ไกล เพราะประทับอยู่ที่สูงบนหลังช้าง ก็เป็นการสมควรอยู่ แต่ที่เอามาทำ “ซ้อนชิ้น” กับพระยานมาศดูไม่มีมูลอะไร นอกจากจะให้แปลก อีกประการ ๑ เมื่อก่อนรัชกาลที่ ๔ พิเคราะห์ตามความที่ได้สดับมา การที่พระเจ้าแผ่นดินทรงพระยานมาศมีน้อยครั้ง แม้พระมหามงกุฎในรัชกาลที่ ๒ (และที่ ๓) ก็ไม่ได้ทรง ดูไม่มีเหตุอะไรที่จะสร้างพระที่นั่งพุดตานขึ้นเมื่อก่อนรัชกาลที่ ๔

๑๒) หม่อมฉันยินดีที่ทราบว่าสมเด็จพระพันวัสสาเสด็จไปเสวยบ้านหญิงจง เจ้านายที่เสด็จไปคงชื่นพระหฤทัยที่ได้พบปะกันเช่นนั้นทุกพระองค์ หม่อมฉันอยู่ไกลรู้เข้าก็ยังชื่นใจด้วย พวกลูกหลานก็คงพลอยยินดีทั่วหน้า

ข่าวเมืองปีนัง

๑๓) ได้ยินว่าขึ้นเดือนมีนาคมเขาจะซ้อมปิดมืดอีก และคราวนี้จะปิดตลอดรุ่งติดๆ กันหลายวัน คิดดูการปิดมืดมันออก​จะเป็นประเพณีโลกอยู่แล้ว ต้องปลงใจว่าเป็นเวรกรรมจะเดือดร้อนไปทำไม เมืองที่อยู่ในสมรภูมิเขาปิดทุกๆ คืนมาตั้งปีก็ยังทนอยู่ได้ เลยคิดต่อไปถึงสัตว์นรกที่ถูกต้มถูกเผาอยู่เป็นนิจ นานเข้าก็คงเคยตัวจนมีวันสบายและไม่สบายที่ในกะทะและกองไฟนั้น.

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด