วันที่ ๒ กันยายน พ.ศ. ๒๔๘๔ น

ตำหนักปลายเนิน คลองเตย

วันที่ ๒ กันยายน ๒๔๘๔

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรงฯ ทราบฝ่าพระบาท

ลายพระหัตถ์

๑) จะกราบทูลสนองความในลายพระหัตถ์เวรฉบับก่อน ซึ่งลงวันที่ ๑๗ สิงหาคม ต่อไปนี้

๒) การชนช้างบำรูงานั้น เคยทราบอย่างเป็นเลาๆ มาแล้วแต่เมื่อรุ่นหนุ่มว่าเอาเชือกผูกเท้าให้จรดกันแต่งา ด้วยได้เคยเห็นสมเด็จกรมพระยาบำราบทรงทำเครื่องกล แต่อะไรซึ่งละเอียดไปไม่ได้สังเกต ออกจะเสียใจ เพิ่งมาได้ทราบละเอียดเมื่อทรงคิดวิธีที่ทำประทานไปในคราวนี้

​การที่หมอช้างสวมมาลัยนั้นมาได้ทราบทีหลังเมื่อจงซ้าย (กร) บอกเพราะได้ถามถึงเสื้อครุย แกว่าหมอช้างผัดพานใส่ดันเข้าไปกับเนื้อ สวมมาลัยข้อมือด้วย

การล่อช่าง ขี่ม้าล่อแพนหรือคนแต่งตัวต่อยมวย ถือพัดชนีฝักมะขามล่อก็ได้เคยเห็นทั้งสองอย่าง ในการที่เอาช้างให้แทงปะรำนั้น แรกเห็นใช้พระยาปราบ แกเอาหน้าชนปะรำเข้าไปเพียงครึ่งเดียวหรือไม่ถึงก็หยุด เพราะแกยกงาไม่ไหว สนุกน้อยเต็มที ทีหลังจึงมาเห็นพลายศักดิ์ เชิดงาแทงปะรำตลอดหมด ลางครั้งเสาปะรำหักด้วยก็มี ดูให้รู้สึกสนุกเป็นกำลัง

การชนช้างที่เมืองไยปัวนั้นเคยได้ยินตรัสเล่า แต่มีสำเนาความเพียงว่า ช้างไม่มีคนขี่ชนกันในคอกจนงาหัก แล้วเขาทูลถามว่าพอหรือยัง พอตรัสว่าพอเขาก็จุดไฟพะเนียง ช้างก็ “แหล่น” หนีไป ยังนึกชมอยู่ในใจว่าเขาจุดไฟพะเนียงไล่นั้นดี ไม่มีทางบ้านเรา เพิ่งจะได้ทราบรายละเอียดในลายพระหัตถ์คราวนี้

อันคำอะไรซึ่งเกี่ยวแก่ช้าง เช่นที่ปรากฏในตำราชนบำรูงาเป็นต้นนั้น ไม่มีใครจะบอกได้เสียแล้ว เหมือนหนึ่งคำซึ่งมีในหนังสือซึ่งได้อ่านอยู่บ่อยๆ อย่างว่า “ค่ายค้ำพังคา โคตรแล่นโจมทัพ” เป็นต้นนั้น ได้ลองถามดูหลายคนแล้วไม่มีใคร​จะบอกได้ ที่บอกบ้างก็ไม่เชื่อ นึกว่าคิด “พุ่ง” ให้ เพราะไม่สมคำที่มีอยู่

ในการที่ทรงเสียดายวิชาช้างของเรา เป็นทางที่ขัดกันกับความตั้งใจของคนทุกวันนี้ จะกราบทูลถวายในหมวดบรรเลงเบื้องหน้า

๓) ชื่อปราสาท “วิหารสมเด็จ” ลางทีจะคล้องกับ “สรรเพชญปราสาท” เข้าโดยบังเอิญก็เป็นได้ แต่ไม่ทำให้สิ้นสงสัยในชื่อพระที่นั่ง “สุริยามรินทร์” ถ้าแปลก็เป็น “สุริย+อมรินทร์” ไม่เป็นความที่เป็นภาษาเลย

คำ “ปราสาททอง” เป็นคำมาทางพม่า หมายความว่าพระเจ้าแผ่นดินปรากฏอยู่หลายทางแล้ว ไม่ได้มาแต่อยู่เรือนทอง

๔) การเลียบาตรซึ่งมีในวินัยนั้น เห็นด้วยตามกระแสพระดำริ บาตรลังกาพระสาธุศีลสังวรเคยหยิบมาให้ดูทีหนึ่งแล้ว รูปร่างผิดกับบาตรไทยเพียงเล็กน้อย ถ้าไม่สังเกตก็ไม่เห็น ในวินัยมีห้ามไม่ให้เอากระโหลกหัวผีหรือกระโหลกน้ำเต้าทำบาตร ที่ห้ามกระโหลกหัวผีเห็นจะไม่ได้หมายถึงทำอุตริ คงใช้กันมากตลอดถึงพระอิศวรก็ว่าใช้บาตรกระโหลกหัวผี เห็นจะบิเอาแต่เบื้องบนใช้เป็นภาชนะ ถ้าเปรียยอย่างไทยก็คือถือกะลาขอทานเรานี่เอง ตามที่ปรากฏในวินัยดูเปนห้ามของที่เป็นเอง ให้ใช้ของ​ทำ มีบาตรเหล็กเป็นต้น แต่จะประสงค์อย่างไรยังคิดไม่ออก ถึงจะอย่างไรก็ดี สมด้วยพระดำรัสที่ว่าบาตรแล้วจะต้องเล็ก พอจุอาหารเต็มแล้วกินอิ่มได้คนเดียว บาตรพระไทยเขมร มอญ พม่า ลังกาอะไรเหล่านี้ ถึงรูปและขนาดจะไล่เลี่ยกันก็จริง แต่ค่อนข้างใหญ่ เมื่อบรรจุอาหารเต็มแล้วอาจกินอิ่มได้หลายคน จะต้องพูดว่าไม่ถูก

๕) ข้อความอันจะทรงเขียนตอบหนังสือเวร จะได้เท่าไรก็เท่านั้นดีแล้ว ไม่ควรทรงย่างกายถวายชีวิต ไม่ใช่ว่าจะเป็นการสำคัญอันใดเลย

โบราณคดี

๖) เมื่อเล็กๆ เคยได้ยินแตรเป่าเมื่อทหารถวายคำนับใช้เพลงสรรเสริญอังกฤษจนจำเนื้อเพลงได้ จะตรัสบอกได้หรือไม่ ว่ามาเปลี่ยนเป็นสรรเสริญพระบารมีเมื่อไร และทรงทราบหรือไม่ว่าเพลงสรรเสริญพระบารมีนั้นมาแต่ไหน ตามที่ได้ยินมาก็เป็นสองเสียง กรมหมื่นทิวากรว่าหลวงประดิษฐ (มี) แต่งขึ้นในนี้ กรมหมื่นชุมพรว่าไปซื้อเขามาแต่เมืองยะโฮ ทูลกระหม่อมชายตรัสว่าเพลงสรรเสริญพระบารมีนั้นมีท่าเป็นไทยอยู่​เป็นกอง ตรัสทักชอบยิ่งนัก แต่จะอย่างไรก็ทราบไม่ได้แน่ เกี่ยวแก่พงศาวดารอยู่ด้วย

โบราณวัตถุ

๗) พระยาอนุมานคัดสำเนาหนังสือจารึกในลานทองมาให้ เป็นหนังสือ ๔ ประทัด ว่าได้ที่พระเจดีย์เก่าในเมืองสุโขทัย มีชื่อพระมหาเถรจุฬามณี ได้คัดสำเนาถวายมาบัดนี้ด้วยแล้ว พระมหาเถรจุฬามณีนั้นว่ากันว่าเป็นลูกพ่อขุนผาเมือง แต่ข้อนั้นต้องยกไว้ที ถือเอาได้แต่ว่าจารึกนั้นเป็นของเก่า ลางทีเขาจะคัดถวายมาแล้ว แต่ซ้ำกันก็ไม่เป็นไร

บรรเลง

๘) จะกราบทูลความเห็น อันเป็นตัวอย่างว่าคนย่อมมีความเห็นต่างกัน ด้วยพบว่าเขาจะให้ปลูกข้าวสาลีในเมืองไทยเพื่อทำขนมปัง ทั้งเลี้ยงโคนมฝรั่งแล้วทำเนยด้วย แปลว่าจะกินขนมปังนมเนยกันในเมืองไทย เป็นความคิดที่จะเปลี่ยนเมืองไทยให้เป็นเมืองฝรั่ง เห็นขันจึงเก็บมากราบทูล

​๙) แม่โตหานกสีชมพูไปให้หญิงพิลาศ (ลูกหญิงเล็กพิสิษฐ์) คู่หนึ่ง หยอกนักหยอดหนาถึงจะเอามันไปนอนด้วย ทั้งนี้เพราะแม่โตเห็นแกมาหยอดนกกิ้งโครงกับนกเขาซึ่งบ่าวมันเลี้ยงไว้ที่ใต้ถุนเรือนบ้านปลายเนิน นกกิ้งโครงนั้นนายพุ่มซึ่งเข้ามากับพระองค์จุลมาตื่นไปบอกแก่พระองค์จุลทีหนึ่งแล้ว มันพูดภาษาคนได้ และทำอื่นอะไรก็ได้อีกบ้าง เกล้ากระหม่อมเพิ่งทราบว่านกกิ้งโครงหัดให้พูดภาษาคนได้ เคยได้ยินแต่นกฮูกว่าหัดได้ เสียงใหญ่เหมือนผู้ชาย

๑๐) สังเกตว่าหนังสือพิมพ์ “บางกอกแตม” ไม่เห็นลงรูปมาสามเสาร์แล้ว เห็นจะเลิก ทีการทำรูปจะเปลืองค่าโสหุ้ยเกินควร

ย้อนหลัง

๑๑) ที่เขียนชื่อถวายมาก่อนว่า “หลวงนริศร” นั้น อาจผิดไปก็ได้ ลางทีเวลานั้นเขาจะเป็น “พระ” หรือ “พระยา” จำก็ไม่ได้ ที่จริงก็เหมือนกันแต่ชื่อซึ่งเขียนเป็นหนังสือ (ด้วยโทรเลขต้องการสั้น เพื่อจะได้เสียเงินน้อย) แต่ที่แท้ออกเสียงผิดกัน ทางโน้นออกเสียง “นริดสอน” ทางนี้ออกเสียง ​“นริด” “รา” เขาแยกออกไปเป็นสร้อยชื่อ ที่จริงใส่ ร ก็เพื่อจะให้ถูกตามชื่อเท่านั้น ที่มาคิดตัดตัว ร ออกก็เพราะตามที่เขาเรียกซ้ำยังไม่ผิดไปด้วยจึงตกเป็นเซ็นสองอย่าง ปกติเป็น “นริศ” เต็มยศเป็น “นริศรานุวัดติวงศ์”

ข่าว

๑๒) เมื่อวันที่ ๒๗ เดือนก่อน อ่านหนังสือพิมพ์ “บางกอกแตม” เห็นเขาลงพิมพ์ว่าวันที่ ๓ เดือนนี้ (วันพุธ) รถไฟด่วนจะไปถึงไปร แล้วจะกลับวันศุกร์ เมื่อเป็นเช่นนั้นก็เป็นการตามเคย ไม่มีผลทำให้หนังสือเวรต้องเปลี่ยนแปลง รถไฟด่วนออกวันเสาร์เขาก็กล่าวถึง แต่ไม่มีธุระที่จะพูดถึง

๑๓) เมื่อวันอาทิตย์ เดือนสิงหาคม วันที่ ๓๑ ได้รับลายพระหัตถ์เวร ซึ่งลงวันที่ ๒๔ สิงหาคม เร็วกว่าที่เคยรับมาแล้ว มีปะปิดแต่หัวเดียวทางปีนัง ส่วนทางกรุงไม่มีปะปิด แม้แต่ตรากลมๆ ก็ไม่มีประทับจะกราบทูลสนองในคราวหน้า

๑๔) ในวันนี้ได้รับหมายพระราชวัง ว่าคณะผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์จะไปบำเพ็ญพระราชกุศล ๗ วัน พระราชทานที่ศพ นายตั้วลพานุกรม รัฐมนตรี บ้านถนนสาธร วันที่ ​๒ นี้สวดมนต์ วันที่ ๓ เลี้ยงพระ คณะผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ไปแต่วันสวดมนต์วันเดียว สั่งแต่งตัววันที่ ๒ ปกติ ไว้ทุกข์ ติดตราไม่สวมสายสะพาย วันที่ ๓ แต่งปกติ ไว้ทุกข์ ไม่ติดตรา

๑๕) เขาจะเผาศพพระยานรเนตรบัญชากิจ (ชื่อตัวชื่อไร ไม่ทราบ ทราบแต่ว่าเป็นสกุลเศรษฐบุตร) จะเผาที่วัดเทพศิรินทร์ วันที่ ๗ เดือนนี้ ถ้าฝนไม่ตกก็จะไปเผา เพราะคุ้นเคยกัน

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด