๒๑ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๘๓ น

​ตำหนักปลายเนิน คลองเตย

วันที่ ๒๑ ธันวาคม ๒๔๘๓

พระยาอนุมานราชธน

หนังสือของท่าน ลงวันที่ ๑๖ ธันวาคม ได้รับแล้ว ขอบใจท่านเปนอันมากที่ค้นหาเรื่องศพโกศให้เปนการช่วย ความเหนของท่านศาสตราจารย์ต่าง ๆ ก็เปนความเหน อาจมีผิดได้ถูกได้อย่างความเหนคนที่ไม่ได้เปนศาสตราจารย์เหมือนกัน

พระองค์เจ้าธานีนิวัตเธอก็ใส่ใจอยู่ในเรื่องศพโกศเหมือนกัน เธอคัดสำเนาคำซึ่งเธอเรียงส่งมาให้ อ่านเสียออกแย่ คะเนว่าจะได้ความตกลงอย่างใดในนั้น แต่ก็เปล่า มีแต่ความสงสัยเท่านั้นเหมือนกัน เว้นแต่ได้รู้หลักฐานอะไรที่ไม่เคยรู้อยู่ในนั้นบ้าง เช่น คำว่า โกศ เธอให้คำจารึกศิลาของจาม ปรากฏในนั้นว่า สร้างโกศเปนที่ครอบพระศิวลึงค์ รู้ได้ว่าหมายถึงโกศอัฐิ ฉันได้คิดมาเหมือนกันว่าหรือโกศศพจะถ่ายออกจากโกศอัฐิ แต่ก็เห็นว่าไม่ใช่ เพราะโกศศพเตี้ยมากแต่โกศอัฐิสูงมาก ที่โกศอัฐิสูงมากก็มาได้ความเข้าใจขึ้นว่าเพราะทำเพื่อครอบพระศิวลิงค์ ในการที่เอามาใช้ใส่อัฐิคงเปนใส่พระบรมอัฐิก่อน ย่อมใส่รวมกับพระศิวลิงค์ได้ เพราะพระเจ้าแผ่นดินก็ถือกันว่าคือองค์พระเปนเจ้า แล้วก็เปนอย่างให้ใครต่อใครทำโกศขึ้นใส่อัฐิไปอย่างเดียวกัน อนึ่งคำว่าโกศนั้น แต่แรกเราเจียนสกดด้วยตัว ฐ แล้วมาเขียนเปลี่ยนเปนสกดด้วยตัว ศ นึกว่าจะสกด ฐ หรือ ศ ก็เหมือนกัน เพราะเข้าใจเสียว่าหมายเปนที่เก็บ แต่ที่จริง ที่สกด ศ นั้นหมายเปนลึงค์ทีเดียว

ฉันคิดว่าแบบศพโกศเราจะได้มาแต่เมืองใกล้ๆ กับเรานี้เอง และได้มาไม่สู้นานนัก ความเหนของท่านกะว่าเปนปลายกรุงเก่าก็รับรองได้ว่าถูก ในทางนี้พระองค์เจ้าธานีนิวัตเธอก็ได้สอบเหมือนกัน เธอพบหนังสือ​ว่าพระบรมศพสมเด็จพระนเรศวรแต่งเข้ากฤษฎาธาร เธอสันนิษฐานว่าเปนโกศ กับว่าพระบรมศพสมเด็จพระนารายน์แต่งเข้าพระโกศ นั่นเปนคำตรง แต่ฉันก็สงสัย ด้วยตามธรรมดาหนังสือซึ่งเปนทางพงศาวดารแล้ว ย่อมเขียนภายหลังความเปนไป ผู้เขียนมักจะเอาความรู้ซึ่งตนมีในเวลานั้น เข้าประกอบกันกับเรื่องซึ่งตนได้ยินมา คำ กฤษฎาธาร นั้นฉันก็เคยได้ยินมาหลายหนหลายแห่ง แต่ไม่ได้เข้าใจว่าเปนโกศ นึกว่าเปนอะไรอย่างหนึ่งพวกเครื่องยอดเทือกบุษบก แต่จะถูกหรือไม่ถูกก็ไม่ทราบแน่ เพราะเหตุที่สงสัยไม่แน่ใจจึงเปิดพจนานุกรมดู เขาแปลคำ กฤษฎ ให้ไว้เปนว่านาหรือไถนา ไม่เข้าเรื่องเลย

ข้อที่สงสัยในพงศาวดารตามที่กล่าวมาแล้ว จึ่งทิ้งเสียหมด สังเกตเอาใหม่ ก็ได้หลักที่พระนามสมเด็จพระเจ้าบรมโกศ เปนแน่ว่า โกคศพมีแล้วในแผ่นดินนั้น กับถือเอาหนังสือเรื่อง สมเด็จพระบรมศพ ซึ่งคิดว่าเปนจดหมายในเวลานั้น ก็ได้ความเลื่อนขึ้นไปอีกว่า โกศศพมีมาแล้วแต่ครั้งแผ่นดินสมเด็จพระเจ้าท้ายสระ สิ้นความรู้ที่สอบเอาแน่ได้อยู่เพียงเท่านั้นเอง

ประเพณีของเราเดิมใส่ศพกันด้วยหีบ มาเปนโกศที่หลังหีบแน่นอน เหนพยานได้ที่ท่านเคยทักตารางเผาศพซึ่งเปนสี่เหลี่ยมแต่มี ๖ เสานั้นก็อย่างหนึ่ง กับพระศพพระพุทธเจ้าอันจัดว่าเปนสูงสุด ทำที่ไหนด้วยวิธีไรก็เหนทำเปนศพหีบทั้งนั้น ไม่ได้ทำเปนศพโกศเลยอีกอย่างหนึ่ง รูปทางชวาก็ได้สังเกต รูปถวายพระเพลิงพระพุทธเจ้า เขาทำพระศพใส่อะไรไม่ทราบ รูปยาวอย่างหีบ เว้นแต่ก้นกล้อ แล้วเอาอีกใบหนึ่งรูปเหมือนกันขึ้นครอบ ตามคำแปลของเราใช้คำไทยว่า ราง จะเปนรางอะไรก็ไม่ทราบ คำในบาลีจะเรียกอะไรก็ไม่ทราบ อนึ่งการทำหีบพระศพพระพุทธเจ้า มักทำด้านล่างเปนรอยพระบาท หรือมีพระบาทยื่นออกมาทีเดียว ว่ากันว่าพระศพพระพุทธเจ้าทำปราติหารย์ยื่นพระบาทออกมาให้พระกัสสปถวายนมัสการ แต่ผู้รู้ภาษามคธเขาบอกว่าในบาลีไม่มีความว่าทำปราติหารย์ยื่นพระบาท​ออกมา เปนว่าพระกัสสปเปิดหีบขึ้นถวายบังคมพระบาทอย่างดื้อๆ จึงคิดเหนว่า อย่างที่ทำเปนรอยพระบาทนั้นทำก่อน ทำเปนตราเท่านั้น เพราะถ้าไม่ทำดังนั้นก็รู้ไม่ได้ว่าหีบศพใคร ในการที่ทำเปนพระบาทยื่นออกมานั้น เปนทำด้วยคิดเข้าใจผิด แล้วหาเรื่องประกอบเข้ากับความคิดที่ผิดหลง ต้องใส่สีประกอบเข้าด้วย

มีคนออกความเห็น ว่าที่ทำพระนอนกันมาแต่ก่อนนั้น เขาตั้งใจทำพระพุทธเจ้าปางเข้านิพาน เหนด้วยกับเขาเต็มตัว แต่มาเกิดสงสัยขึ้นว่าทำไมทำพระนอนแล้วจึงต้องเช่นทำกันองค์ใหญ่ ๆ แต่แรกคิดไม่เหนเหตุ ทีหลังไปช่วยงานทำบุญศพตามบ้าน ถ้าผู้ตายเล่นพระปางประจำกัน เจ้าภาพเขาก็เชิญพระของผู้ตายออกตั้ง พระนอนเปนพระประจำวันอังคาร เมื่อเชิญออกตั้งที่บูชาก็เกือบแลไม่เหน เพราะองค์พระต่ำราบฟุบอยู่มาก จึ่งได้ความเข้าใจว่าที่ทำพระนอนกันองค์ใหญ่ ๆ นั้น เพื่อจะให้เหนองค์พระเด่นเท่านั้นเอง แต่ก่อนนี้วันอังคารจัดเปนพระนอน แล้วมาเปลี่ยนเสียเมื่อทำพระประจำวันของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเปนพระห้ามแก่นจันทน์ (อภยหัสต์ เบื้องขวา) ฟังเหตุกล่าวกันเปนว่าพระนอนนั้นดูขี้เกียจหนัก แต่ที่แท้จริงจะเปนด้วยทำองค์เล็ก ๆ ดูฟุบไปนั้นเองเปนหลักอันพึงรังเกียจ

หนังสือซึ่งเขียนไปให้ก่อน ลงวันที่ ๖ และที่ ๑๙ พฤศจิกายน นั้นก็ได้รับแล้ว ได้ร่างตอบแล้วก็ไม่ชอบใจ เพราะมีเรื่องจุกจิกอยู่ในนั้นมาก ร่างตอบนั้นไม่มีความพอกับที่ตั้งใจจะตอบจึงคิดร่างใหม่ จะส่งมาให้ในวันหน้า ช้าไปเหนไม่เปนไร เพราะไม่ใช่เรื่องเร่งร้อน

ได้ส่งรูปฉายพระธาตุจอมเพชรที่ยืมไปกลับคืนมาให้ด้วย เพราะได้เขียนถ่ายไปเสร็จแล้ว ๒ แผ่น