๒๒ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๘๓ ยส

​กรมศิลปากร

วันที่ ๒๒ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๘๓

ขอประทานกราบทูล ทรงทราบใต้ฝ่าพระบาท

ข้าพระพุทธเจ้าได้รับลายพระหัตถ์ลงวันที่ ๑๔ และวันที่ ๑๖ ไว้แล้ว ที่ทรงพระเมตตาตรัสอธิบายเรื่องต่าง ๆ ให้ข้าพระพุทธเจ้า เป็นพระเดชพระคุณล้นเกล้า ฯ หาที่สุดมิได้

เรื่องหมายปีด้วยรูปสัตว์ เป็นดีนัก เพราะจดจำง่าย และทรงชักตัวอย่างเรื่องเขียนรูปสัตว์ที่รถไฟแทนตัวเลขนั้น ข้าพระพุทธเจ้าเห็นพ้องในพระกระแสที่ตรัสนี้ การใช้ตัวเลขเห็นจะเกิดทีหลังเมื่อรู้จักใช้จดขึ้นได้แล้ว ครั้นนำเอามาใช้จำด้วยจึงจำได้ยาก เพราะคุ้นต่อการจำอย่างเก่ามาแล้ว ข้าพระพุทธเจ้าเคยพยายามจำศักราช แต่ไม่สู้ได้ผล เพราะนานเวลาเช้าก็ลืม ต้องหาวิธีกำหนดเอาเหตุการณ์สำคัญเข้ามาช่วยจึงจำได้

ช้างกับหมู ดูแต่ไกล ๆ คงเห็นเหมือนกัน จึงได้มีคำพูดว่า เห็นช้างเท่าหมู เพราะมีลักษณะอะไรลางอย่างเหมือนกัน จีนเขียนช้างเป็นอย่างหมูก็คงเห็นว่ามีรูปร่างคล้ายคลึงกันมาก แต่ไปเพ่งเล็งถึงรูปร่างหมูมากไป ช้างจึงมีรูปหนักไปทางหมู ที่พายัพปรับปีกุนว่าเปนช้าง นอกจากมีรูปคล้ายหมู ยังคำว่า กุน ก็ชวนให้คิดไปถึงคำว่า กุญชร ที่เขียน กุน เป็น กุญ ก็มี จะเป็นด้วยเหตุนี้ประการหนึ่ง

คำว่า กระบือ ในภาษาตระกูลชวามลายู ข้าพระพุทธเจ้าพบเรียกอย่างนี้ทุกแห่ง ลางทีจะเป็นคำในตระกูลภาษานี้ ส่วนภาษาในตระกูลมอญ-เขมรก็มีเรียก กระบือ แต่เขมรและพวกข่าลางถิ่นเท่านั้น มอญ ขมุ ละว้า และ ข่าอื่นๆ ไม่เรียกว่า กระบือ แต่เรียกเป็นอื่นเป็นคำต่างๆ กัน จีนเรียก กระบือ ว่า งัวน้ำ แสดงว่าคำเดิมของจีนไม่มี ในภาษาไทยทุกถิ่นเปน ควาย เป็นแต่เพี้ยนเสียงเป็น คาย วาย ไปในลางถิ่นเท่านั้น

​ที่ชื่อปีทางพายัพและอีศานมีเป็นสองพยางค์ เป็นชื่อปีประจำหางเลขศกเสียคำหนึ่ง อีกคำหนึ่งเป็นชื่อปีประจำนักษัตร เช่น ลวงไจ๊ คือ ชวดอัฐศก เต่าเป๊า คือฉลูนพศก และกาบยี คือ ขาลเอกศก ข้าพระพุทธเจ้าลืมถวายชื่อปีประจำหางเลขศกของภาคพายัพและอีศาน ซึ่งเขาให้ไว้สำหรับประจำเอกศก โทศกและอื่น ๆ โดยลำดับ คือ กาบ ดับ ระวาย เมิง เบิก กัด กด ลวง เต่า หรือ เต้า กา หรือ กาบ การนับหางเลขอย่างนี้ของจีนก็มี และใช้ควบพยางค์เหมือนกัน

ที่ทรงพระเมตตาแนะทางสำหรับวินิจฉัยเรื่องเก่า ทรงยกข้อความในลิลิตเตลงพ่ายขึ้นมาให้ข้าพระพุทธเจ้าได้เห็น พระเดชพระคุณล้นเกล้าฯ กระทำให้ข้าพระพุทธเจ้าได้สติมีประโยชน์แก่การค้นคว้าและวินิจฉัยเรื่องชาติไทย ซึ่งข้าพระพุทธเจ้ากำลังรวบรวมอยู่ ข้าพระพุทธเจ้าได้เขียนเรื่อง ประเพณีการเลี้ยงทารก ต่อจากเรื่องเกิดขึ้นไว้อีกตอนหนึ่ง จะได้ถวายไปเมื่อจัดตีพิมพ์ดีดขึ้นแล้ว ส่วนเรื่อง แต่งงานของชาวบ้าน ข้าพระพุทธเจ้าก็ได้เขียนมาได้ครึ่งหนึ่งของเรื่องแล้ว เมื่อได้สอบสอนและพิจารณาพิธีแต่งงาน จึงได้เห็นเรื่องที่เคยตรัสว่าพิธีแต่งงานนั้นมีพิธีขึ้นเรือนใหม่ปนอยู่ด้วย คิดด้วยเกล้า ฯ ว่า การซัดน้ำตักบาตร ขันหมากมาบ้านเจ้าสาว เปิดเตียบไหว้ผี นี้เปนเรื่องของแต่งงาน รดน้ำตอนเย็น ปูที่นอน ส่งตัวเจ้าสาว นี้เป็นเรื่องของ มีเรือน ส่วนกี่ทำกันในกรุงเทพฯ แขกเหรื่อไปรดน้ำเจ้าบ่าวเจ้าสาวยังบ้านอื่น ซึ่งไม่ใช่เป็นบ้านของตน เห็นจะเลือนมาจากพิธีรดน้ำขึ้นบ้านใหม่ จึงได้เปลี่ยนเรียกว่าเศกสมรส ซึ่งเป็นคำคิดขึ้นใหม่เพื่อให้ผิดกับคำว่า แต่งงาน พิธีแต่งงานของอินเดียเรียกว่า วิวาห อย่างเดียว ส่วน อาวาห เป็นส่วนหนึ่งของ วิวาห คือตอนส่งตัวเจ้าสาวมาบ้านชายเท่านั้น เพราะธรรมเนียมแขก เรื่องชายไปอยู่บ้าน​หญิงไม่มี ประเพณีของไทยแต่ก่อนดูเหมือนจะตรงกันข้าม เป็นเรื่องชายไปอยู่บ้านหญิงทั้งนั้น เพราะมีปลูกเรือนหอที่บ้านหญิงเสมอ

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรดเกล้า ฯ

ข้าพระพุทธเจ้า

ขอประทานกราบทูล สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระนริศรานุวัดติวงศ์