๑๖ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๘๓ น

​ตำหนักปลายเนิน คลองเตย

วันที่ ๑๖ กรกฎาคม ๒๔๘๓

พระยาอนุมานราชธน

รู้สึกว่าเรื่องฉัตร ๓ คัน ซึ่งฉันเขียนหนังสือลงวันที่ ๕ มาถึงท่าน อธิบายแต่ในทางดำเนินความคิดและการกระทำของฉัน เพื่อให้ท่านทราบเท่านั้น ขาดข้อความสำคัญอันควรพิจารณาไปเสียทีเดียว จึงเขียนหนังสือฉะบับนี้เพิ่มเติมมาให้

อันลิลิตเตลงพ่าย นั้น แต่งเอาประเพณีที่มีในกรุงรัตนโกสินทร์ไปยัดถวายสมเด็จพระนเรศวร ถ้าจะสอบเอาครั้งนั้นแล้ว จะสอบหนังสือซึ่งแต่งในกรุงรัตนโกสินทร์เห็นไม่ได้ ต้องสอบหนังสือซึ่งแต่งไว้ในชั้นกรุงศรีอยุธยา เช่นญวนพ่าย เปนต้น ก็ไม่มีกล่าวถึงฉัตร ๓ คันเท่านั้น แม้ฉัตรพระคชาธารซึ่งท่านสอบ กระบวนเพชรพวง ครั้งแผ่นดินสมเด็จพระนารายน์ให้ฉัน ในนั้นก็ไม่มีกล่าวถึงฉัตรพระคชาธารเสียเลย จนทำให้ฉันคิดเห็นว่าการปักฉัตรหลังช้างจะมาคิดทำกันขึ้นในกรุงรัตนโกสินทร์นี้เอง

ในการที่จะฟังเอาคำใดนั้นยากยิ่งนัก เพราะอาจที่จะผิดไปเสียได้หลายชั้น เปนต้นว่าฟังไม่ได้สรรพจับเอามากระเดียดก็ชั้นหนึ่ง แล้วการเขียนก็ใช้ตัวอักษรไปตามที่ตนคิดเห็นว่าจะมืความหมายเปนอย่างไรก็อีกประการหนึ่ง แล้วเขียนลอกกันมาเคลื่อนคลาศไปก็อีกประการหนึ่ง แล้วผู้ชำระเพื่อให้ถูกต้องแก้ไปตามน้ำเนื้อแห่งความรู้ของตนก็อีกประการหนึ่ง ลางทีก็ผิดไปไกลมาก โดยเหตุทั้งหลายเหล่านี้ จึงเห็นว่าจะฟังเอาคำได้นั้นเปนการยากยิ่งนัก ถ้าจะวินิจฉัยก็ได้แต่หมิ่น ๆ จะไปให้ไกลนักก็ไม่ไหว