๗ กันยายน พ.ศ. ๒๔๘๓ น

​ตำหนักปลายเนิน คลองเตย

วันที่ ๗ กันยายน ๒๔๘๓

พระยาอนุมานราชธน

ขอบใจเปนอย่างยิ่ง ที่ช่วยค้นและแปลเรื่องเทวดาประจำวันทั้ง ๗ ไปให้เข้าใจ ฉันไม่ได้คิดไปถึงเลยว่าเทวดาประจำวันทั้ง ๗ นั้นจะมาแต่ดาวพระเคราะห์ ดีมากที่ทราบต้นเค้าได้

ในการถือ ๓ วัน ๗ วันนั้นเราก็ถนัดมาก จะเห็นได้ในหลักคำสาบานว่าให้ตายในสามวันเจ็ดวัน

ดาราศาสตร์ คำนี้รู้สึกว่าเพิ่งได้ยินเมื่อเร็ว ๆ นี้เอง ฉันเห็นว่าคำโหราศาสตร์และคำดาราศาสตร์เปนอันเดียวกัน เพราะโหรเขาก็ถือดวงดาวนั่นเอง ถ้าหากว่า ดาราศาสตร์ เปนศัพท์ผูกขึ้นใหม่ก็คงเปนด้วยเห็นโหรหนักไปในทางหมอดู จึ่งเห็นว่าเปนต่างวิชากัน ที่จริงก็ควรแล้ว เพราะโหรเราหลับตา หาได้ดูดวงดาวไม่ ลางคนคะไม่รู้จักดวงดาวเสียด้วยซ้ำ ทำอะไรก็ทำไปตามตำราที่ตนมีอยู่เท่านั้น

คำกลับ เช่น ดีใจ ใจดี ตามที่ท่านว่าก็ถูกโดยมาก แต่นึกว่าจะเปนทางภาษาไทยซึ่งจะมีไวยากรณ์ไปอย่างหนึ่ง เอาไปยัดเข้ากับไวยากรณ์มคธและฝรั่งจึ่งเข้ากันยาก

คำกร่อน เช่น หมากขาม เปน มะขาม นั้นมีมากนัก ทั้งหลงเอาตัวสกดมาก็มี เช่น ลูกดุม เปน กะดุม เปนต้น มาแต่ภาษาอื่นก็มี เช่น รณรงค์ เปน ณรงค์ เปนต้น

คำพูดย่อมไม่เหมือนกับหนังสือ จึ่งมีคำายกย่องว่าคนนั้นคนนี้เขารู้หนังสือดี นั่นแปลว่ากะไร แปลว่าคนรู้หนังสือ เขาอาจจะเอาคำอะไรแซกเข้าไปให้ความชัดขึ้นได้ จะว่ามีประโยชน์ขึ้นก็ได้ หรือจะว่าไม่มีก็ได้ ด้วย​ทุกวันนี้มีชวเลขเกิดขึ้น นั่นแปลว่าจดตามคำพูด จะว่าพูดใช้ไม่ได้แล้วจดทำไม ความจริงคำพูดไม่ได้ทำให้เข้าใจผิดไปเลย เพราะความส่องอยู่หรือเพราะเข้าใจกันอยู่แล้วก็ตามที พูดย่อมเปนหลัก ส่วนหนังสือนั้นเปนแต่เครื่องประกอบ จึ่งเห็นว่าหนังสือไม่สำคัญอะไรสำหรับเวลาปัจจุบัน แต่อีกร้อยปีพันปีไปนั้นว่าไม่ถูก

ข้อที่ท่านปรารภถึง ธาตุ ในภาษาไทย ให้ตัวอย่างเช่นคำ น้ำตา และ คนใช้ นั้น ฉันคิดว่าลางที่จะมาทางจีน ด้วยได้ยินผู้รู้เขาว่าหนังสือจีนนั้น ถ้าเปนสิ่งที่ทำด้วยไม้ก็มีตัวไม้แกมอยู่ด้วยเสมอ หนังสือจีนเขาจะมีไวยากรณ์อยู่หรือไม่ก็ไม่ทราบ ถ้ามีอยู่เอามาปรับกันกับภาษาไทย ลางที่จะปรับกันเข้าได้สนิทกว่าเอาไวยากรณ์ภาษามคธและภาษาฝรั่งมาปรับ

จะบอกท่านให้ทราบต่อไปอีก อันอาลักษณนั้นเปนพนักงานรักษาหนังสือทางฝ่ายชาย ทางฝ่ายหญิงมีอีกต่างหาก เรียกว่า พนักงานพระสมุดหรืออะไรฉันออกจะเคลือบเคลิ้มไปเสียแล้ว บทละคอนทั้งหลาย ท่านพวกนั้นเปนผู้เก็บรักษาทั้งนั้น เข้าใจว่ากินไปจนถึงสมุดที่เรียกว่าพระสมุดข้างที่ด้วย

ชื่อเหล่านี้ พงออ พังออ พองออ พวงออ เพียงออ ฉันเคยได้ยินมาแล้วทั้งนั้น แต่อะไรจะถูกไม่ทราบ และจะแปลว่ากะไรก็ไม่ทราบ เข้าใจว่าคำ ออ นั้นคือ อ้อ เทียบมาแต่ ปี่อ้อ อันปี่อ้อนั้นฉันก็เคยเห็น แต่ทีจะเคลื่อนมาเสียแล้ว อย่างหนึ่งเห็นทำตัวด้วยไม้ชิงชันรูปเหมือนขลุ่ย แต่ทางที่เป่ามีไม้อ้อตรอบ ข้างหนึ่งบีบให้แบนดุจลิ้นปี่ ด้วยวิธีเอาตับคาบไว้ อีกอย่างหนึ่งทำด้วยไม้อ้อรูปเหมือนขลุ่ยอย่างเดียวกัน แต่ทางที่เป่าเอาลิ้นปี่ใหญ่เสียบเข้าไว้ คิดว่าของเดิมจะทำด้วยไม้อ้อทั้งตัว ทั้งแกะเปนขลุ่ยและทางเป่าคาบตับ แต่เห็นไม่งามไม่ทน จึ่งแก้ไปเสีย

โขนหนังต้องการคำพากย์นั้นเปนแน่ มีคนเดาว่ามาแต่รูปเขียนรูปจำลักที่เทวสถาน เพื่อจะยอพระเกียรติพระเปนเจ้า แต่ที่ทำไว้กับเทวสถาน​นั้น จะเหนได้ก็จำเพาะต่อผู้ที่ไปไหว้พระเปนเจ้าถึงเทวสถาน จึ่งจัดการเอาไปเล่นให้มหาชนดูที่ไหน ๆ ความเห็นอันนี้ฉันเห็นด้วย ขอให้ท่านสังเกตหนังสือเรื่องสมุทโฆษ เปนคำพากย์หนังเหมือนกัน มีคำในนั้นจำได้ลางคำว่า......... จำลักภาพให้ยิ่งยวดด้วยลวดลาย ทั้งมีความอื่นอีก เช่น ทนายผู้คอยความ ก็ตามไต้ส่องเบื้องหลัง เปนตัวอย่าง ถ้าจำคำผิดไปบ้างแล้วขอโทษ เรื่องนั้นเปนเรื่องชาดก ตั้งใจจะให้เปนพุทธเกียรดิประมูลรามเกียรดิ เปนของคิดขึ้นทีหลัง

ช่วยถามมหาฉ่ำหรือมหาเยาว์ให้ด้วย ว่าทางเขมรเขาเรียกชื่อเดือนชื่อวันกันว่าอย่างไร ชื่อเดือนเห็นเขาเขียนเรียกเปนชื่อดาวฤกษเหมือนทางอินเดีย หากจะใช้แต่เปนทางเขียนหนังสือให้ไพเราะอย่างเราเท่านั้นก็อาจเปนได้ ที่อยากรู้นั้นใคร่จะรู้ว่าชาวบ้านเขาเรียกกันอย่างไรในชื่อเดือน ชื่อวันก็ทีจะได้เคยเห็น เช่นว่า ไถงสุก พระเจ้าแผ่นดินทรงเครื่องสีเขียวขจี เปนตัวอย่าง ฉันคิดว่า เขียว หมายถึงสีคราม ดุจคำว่า สุดหล้าฟ้าเขียว ขจี คิดว่าแปลว่าอ่อน คือสีครามอ่อน

เทวดาประจำวันของจามนั้นดีมาก ตรงกับของเรา และออกชื่อเปนคำด้วนอย่างเรา ฝรั่งจึงเขียนหนังสือตามเสียงด้วน มีชื่อที่ไขว้กันไปแต่ ๒ องค์ คือเขาเรียก จันทร์ จาม เรียก โสม กับเราเรียก เสาร์ จาม ใช้ชื่อ ศไนสจร (ท่านขาเป๋)

พระโอดิน ค้นพบเข้าแล้ว คือเทวดาซึ่งรักษาพวกเยรมันนั่นเอง เอาเสียทั้งผัวทั้งเมีย ข้อที่เขาอธิบายว่าอังกฤษเรียก Wednesday มาแต่เรียกเทวดาองค์นั้นว่า Wôden ที่จริงเขาก็บอกรวมไว้ ว่าเปนเทวดารักษาพวกเยรมันอังกฤษเก่า และชาวเดนมารก ควรจะรู้สำนึกได้ว่าผ่านมาทางเยรมัน

ข้อที่ตอบหนังสือช้าไปนั้นไม่เปนไรเลย เพราะไม่ใช่การเร่งร้อน