๓ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๘๔ น

​ตำหนักปลายเนิน คลองเตย

วันที่ ๓ กรกฎาคม ๒๔๘๔

พระยาอนุมานราชธน

หนังสือลงวันที่ ๒๖ มิถุนายน กับแฟ้ม ๒ เล่มได้รับแล้ว จะตอบแต่หนังสือนำก่อน ส่วนหนังสือในแฟ้มจะตอบทีหลัง เพราะต้องอ่านตลอด จะตอบโดยทันทีหาได้ไม่

การตอบหนังสือนั้นควรสังเกตเรื่อง ถ้าเปนเรื่องธุรร้อนก็ต้องตอบโดยเร็ว ถ้าเปนเรื่องธุรเย็นจะตอบช้าไปก็ได้ ไม่เห็นเปนไรเลย สุดแต่จะมีเวลาทำได้

ในการที่ท่านเข้าเปนกรรมการวางระเบียบชื่อบุคคลนั้น ได้เหนหนังสือพิมพ์เขาลงแล้ว ยังนึกหนักแทนว่าจะทำอย่างไรกัน เพราะคำของเราออกจะไม่มีปุงลึงค์ อิตถีลึงค์ หรือมีก็น้อย แล้วได้เห็นหนังสือพิมพ์อีกว่า พระยาอุปกิตตาย พระสารประเสริฐเข้าแทนตัว ที่จริงไม่รู้จักตัวพระยาอุปกิต รู้จักแต่ว่าเปนผู้รู้วิชาดี ก็ให้เสียดายว่าสิ้นผู้รู้ไปคนหนึ่ง ส่วนที่ท่านเข้าเปนกรรมการพิจารณาการแต่งกายไว้ทุกข์นั้น ไม่ได้ทราบข่าวเลย

จะบอกท่านถึงข้อเหล่านั้น ตามที่ทราบและคิดเห็น เพื่อเปนประโยชน์แก่ท่านที่จะเปนทางพิจารณา

กรรมการ กับ กรมการ คิดเห็นว่าเปนคำเดียวกัน ท่านจะได้พิจารณาหรือหาไม่ก็ไม่ทราบ

ไม่ว่าอะไร ย่อมเปนอายุทั้งนั้น จะว่าแต่ที่ท่านเข้าใจ เช่นท่านดูหนังสือฉะบับใด เก่าใหม่เพียงไร ท่านจะทราบได้ทั้งนั้น แม้เขาจะว่าเก่า แต่ไม่เก่าจริงๆ ท่านก็จะทราบได้ ยิ่งไปกว่านั้น แม้คนที่ใกล้กันลายมือก็จำได้ กระทั่งสำนวนก็จำได้ ฉันเคยถูกชี้หน้ามาหลายหนแล้ว ​โดยประการดั่งนั้น ถ้าตรวจตราเอาศักราช ประกอบเข้ากับสิ่งเหล่านั้น จะเปนตำราพงศาวดารเรียนอายุกันได้

จะกล่าวถึงเรื่องชื่ออันต้องการอยู่จำเพาะหน้า ที่เปนชื่อพยางค์เดียว เช่น มี มา สา สี นั้นเปนชั้นเก่า ถัดมาก็ต้องการเปนคำกล้ำ เช่น สวัสดิ์ แสวง เปนต้น ต่อมาอีกจึ่งเปนคำผสม เช่น กลีบบัว กลีบผกา เปนต้น ซึ่งปรากฏในหนังสือพิมพ์ ถ้าจะว่าไปแล้วคนก็อยากมีชื่อให้ยาวเหมือนเจ้าเหมือนขุนนาง ถ้าจะให้ถูกใจคนในเวลานี้ ก็ต้องผสมคำให้ยาว ดุจชื่อเจ้าชื่อขุนนาง

ในเรื่องไว้ทุกข์ จะบอกให้ท่านทราบ ว่าการที่สับสนไปต่างๆ นั้น ก็เปนด้วยอายุเหมือนกัน ย่อมแก้กันไปตามคราว ภายหลังคราวหนึ่งสีม่วงก็เข้าเปนสีไว้ทุกข์ เมื่อเร็วๆ นี้จำได้แม่นยำ ว่าวิลันดาตั้งไว้ทุกข์เปนสีขาว นั่นก็ย้ายมาโดนกับไว้ทุกข์ทางเราเข้า ของเราแต่ก่อนนี้มีขาวล้วนขาวลาย ปฏิบัติยากยิ่งนัก แล้วก็แก้เลิกขาวลาย เหลือแค่ขาวล้วนกับดำ แม้กระนั้นลางรายก็ยังยากมาก ในเรื่องแต่งขาวเดิมทีนึกว่ามาทางจีน แต่สืบดูทางจีนก็ออกจะไม่มี ทีหลังจึ่งมาสังเกตได้ความว่ามาทางอินเดีย ไว้ทุกข์ดำนั้นมาทางฝรั่งไม่มีปัญหา กรรมการจะบัญญัติให้เปนประการใดก็ต้องคล้อยตามที่ปฏิบัติกันอยู่ทุกวันนี้เปนที่ตั้ง ตัดแต่สิ่งที่ควรตัด จึงจะไม่ขวางโลก

หน้าภาพซ้ายขวานั้น หาได้เกี่ยวแก่หนังสือหรืออะไรไม่ ตามปรกติการสอนเด็กย่อมสอนให้เขียนหน้าขวา (คือหันไปทางซ้ายตัว) หน้าซ้าย (คือหันไปทางขวาตัว) นั้นไม่ได้หัดกัน เมื่อมีอินทรีย์แก่กล้าขึ้นก็ทำเอาเอง ถ้าช่างเขียนที่อ่อนหัดจะต้องทำหน้าซ้ายก็อึกอักประดักประเดิด แม้คนที่มีอินทรีย์แก่กล้า ถ้าไม่มีบังคับว่าจะต้องทำหน้าซ้ายแล้วก็ทำหน้าขวาเสมอ เพราะถนัดมาอย่างนั้น ตามธรรมดาช่างเขียนมักโกรธกับหนังสือ คืออ่านไม่ได้เขียนไม่ได้ ด้วยแต่ก่อนนี้ยังไม่มีโรงเรียน ต้องเรียนกันตามสำนัก ช่างก็เรียนที่บ้านครูช่าง เขาไม่ได้สอนหนังสือ​ด้วย แม้โรงเรียนซึ่งได้ตั้งขึ้นในครั้งแรกก็สอนแต่หนังสือ จะได้สอนวิชาหลายอย่างนั้นหามิได้ เช่นตัวฉันเองได้ชื่อว่าเข้าโรงเรียน แต่วิชาเลขก็ไม่รู้ มาหัดตัวเองเอานอกโรงเรียน แม้หนังสือก็รู้เลวเตมที เปนแต่อ่านออกเขียนได้เท่านั้น

ท่านควรจะเข้าใจว่าตรานั้นตรงกันข้าม ถ้าเขียนหน้าขวาประทับลงก็เปนหน้าซ้าย ที่ตราเปนหน้าขวานั้นแปลว่าช่างผู้เขียนเขาได้คิด เขาพยายามเขียนให้เปนหน้าซ้าย ด้วยรู้ทางไปว่าประทับลงจะเปนหน้าขวา ซ้ายขวานั้นมีเรื่องที่จะเล่าให้ฟัง ได้ไปดูวัดกุฎีดาว มีคนเอาเงินเก่ามาขาย ว่าร่อนได้ในแม่น้ำหน้าวัด ฉันดูเห็นตราเธาะขัดตะหมาดซ้าย ก็รู้ได้ทันทีว่าเปนของปลอม เพราะช่างแกะแม่ตราไปตามปรกติ แต่เมื่อตอกลงก็เปนซ้าย

ในเรื่องจักร ท่านกลับเอามาคิดอีกว่าควรจะเวียนขวาหรือซ้ายนั้นออกจะป่วยการ ถ้าจะเอาแน่ก็จะต้องคิดไปถึงการขว้างจักรด้วย ว่าจะขว้างด้วยมือซ้ายหรือมือขวา ดูข้างหน้าหรือข้างหลัง จะขว้างตามตั้งหรือตามแบน ถ้าตามตั้งจะขว้างให้กินขึ้นหรือกินลง ถ้าขว้างตามแบนแล้ว จะกวาดซ้ายหรือกวาดขวา ย่อมจะต้องเปนซ้ายเปนขวาผิดกันไปทั้งนั้น เพราะจักรซึ่งจักเปนฟันเลื่อยนั้นก็จะต้องขว้างให้หมุน ถ้าไม่หมุนก็ไม่ได้ผล ถ้าจะว่าที่แท้แล้วเดิมทีเหนจะนึกให้ขว้างด้วยมือขวา และปล่อยจักรไปตามตั้ง จะต้องหมุนลงดินตามธรรมชาติ จึงเหนว่าเดิมจะเวียนขวา ที่ทำเวียนซ้ายนั้น ทีจะถือเอาว่าเวียนซ้ายเปนมงคล (คือให้ขวา) จะเวียนทางไหนฉันก็ตัดสินแล้วว่าสุดแต่จะวาง ไม่มีทางผิดไปเลย

การเอาชื่อฉันใส่ในหนังสือแต่งนั้น ฉันไม่ชอบ ฉันไม่อยากมีชื่อในอะไรๆ แต่จะต้องพิจารณาก่อน ถ้าอ้างชื่อด้วยความจำเปนก็จะต้องมีชื่อปรากฏอยู่ แต่ถ้าไม่จำเปนแล้วก็ควรตัดออกเสีย