วิจารณ์เห่ช้าลูกหลวง

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอกรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงพระนิพนธ์

เมื่อครั้งข้าพเจ้ายังเป็นตำแหน่งนายกหอพระสมุดสำหรับพระนคร ได้รวบรวมบทกลอนสำหรับเห่กล่อมพระเจ้าลูกยาเธอที่ยังทรงพระเยาว์ให้พิมพ์เมื่อ พ.ศ. ๒๔๕๙ เล่ม ๑ ต่อมาได้รวมบทกลอนสำหรับกล่อมเด็กในพื้นเมืองพิมพ์เมื่อ พ.ศ. ๒๔๖๓ อีกเล่ม ๑ แต่นั้นมาจนถึงบัดนี้นับเวลาได้ ๒๐ ปี มาพบบทกลอนสำหรับ​เห่กล่อมอีกพวกหนึ่งซึ่งยังไม่เคยพิมพ์ เรียกว่า “ช้ากล่อมลูกหลวง” สำหรับเห่กล่อมพระเจ้าลูกยาเธอที่ยังทรงพระเยาว์เหมือนกัน แต่เป็นบทชั้นเก่าก่อนบทเห่ที่รวมพิมพ์ไว้ แต่งเป็นกาพย์สั้นเพียงบทละคำก็มี เป็นกาพย์ยาวอย่างเดียวกับที่พิมพ์แล้วก็มี แต่งเป็นฉันท์อย่างดุษฎีสังเวยก็มี เผอิญในคราวเดียวกับพบบทเห่กล่อมที่ว่ามา ข้าพเจ้าพบหนังสือเก่าอีกเรื่อง ๑ เรียกว่าตำรา “พิธีสมโภชเจ้าฟ้าขึ้นพระอู่” เมื่อประสูติแล้วได้เดือนหนึ่ง สังเกตดูเป็นแบบพิธีกรุงกรุงศรีอยุธยา อันมีบทเห่ช้ากล่อมลูกหลวงอยู่ในตำรานั้นด้วย ๒ บทเข้าเค้าเดียวกับบทเห่ที่พบใหม่ สังเกตเห็นประวัติของบทเห่ทั้งปวงจึงเขียนวิจารณ์ต่อไปนี้

พิธีสมโภชขึ้นพระอู่

สิทธิการิยะ ตำราสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอจะขึ้นพระอู่ทอง ให้เจ้าพนักงานแต่งเสาพระอู่่ทอง ยอดเสาเม็ดนั้นลงรักปิดทอง ลำเสาแลฐานนั้นทาชาดเอามาส่งให้ชาววัง ๆ ยกเข้าไปตั้งในที่เสด็จขึ้นพระอู่นั้น แล้วเจ้าพนักงานชาวในไปเชิญเอาพระอู่ทองมาจากเจ้าพนักงานมาแขวนที่เสาพระอู่ สายแขวนสายชักแล้วด้วยไหม ๓ เกลียว แล้วพนักงานแต่งบายศรีทอง ๒ สำรับเครื่องบายศรีครบแล้วตั้งแว่นเวียนเทียนเครื่องนมัสการบูชา ได้เพลาฤกษ์ดีแล้วให้ชีพ่อพราหมณ์โหราพฤฒาจารย์อ่านพระเวทพระมนต์ บูชาเทวดา ​แล้วจึงเชิญเสด็จพระราชกุมารพระราชธิดา ขึ้นพระอู่ทอง แล้วให้พระพี่เลี้ยง พระแม่นม ช้าข้างละ ๗ ท่า ช้ากล่อมข้างละ ๗ คำ บทต้นว่าคนละคำว่า

แล้วให้สมโภชเวียนเทียนโดยทักขิณาวัฎ ๗ รอบ ๙ รอบ ๑๑ รอบ แล้วให้เชิญพระราชกุมาร พระราชกุมารี ลงจากพระอู่ เชิญเสด็จขึ้นพระอู่ผ้า แกว่งช้าไปตามประเพณีบูราณเถิด ธรรมเนียมบูราณราชประเพณีโหราและพราหมณ์ ให้รับพระราชทานผ้าขาวคนละผืนเงินคนละ ๖ (บาท) ตามประเพณีแต่ก่อน แล.

บทเห่ช้าลูกหลวงแบบกรุงศรีอยุธยา

บท “เห่ช้ากล่อม” ที่ปรากฏในตำราสมโภช เป็นตัวอย่างบทเห่กล่อมลูกหลวงเมื่อครั้งกรุงศรีอยุธยา แต่งเป็นกาพย์อย่างสั้นๆ เสมอคำละบท บทเห่กล่อมที่ข้าพเจ้าพบใหม่ มีแต่งเป็นกาพย์อย่างสั้นๆ เหมือนกับบทเห่ครั้งกรุงศรีอยุธยาอยู่พวก ๑ เห็นได้ว่าเป็นบทเห่แบบเก่ากว่าเพื่อน ดังรวมมาลงไว้เป็นเบื้องต้นต่อไปนี้

​อย่างแต่งด้วยกาพย์ยานี

อย่างแต่งด้วยกาพย์ฉบัง

วิจารณ์บทเห่กล่อมแบบกรุงศรีอยุธยา

พิจารณาดูเห่กล่อมอย่างบทละคำ ทั้งตัวอย่างในตำราและที่รวมมาพิมพ์ไว้ตอนนี้ แต่งด้วยถ้อยคำสัมผัสอย่างตื้นๆ และมักว่าซ้ำกันคล้ายกับกลอนสด มิใช่สำนวนกวี น่าสงสัยว่าจะเป็นบทผู้หญิงชาววังแต่งโดยมาก เพราะการเห่กล่อมพระเจ้าลูกเธอที่ยังทรงพระเยาว์เป็นการฝ่ายในพระราชวัง ผู้ชายหามีกิจที่จะเข้าไปเกี่ยวข้องพ้องพานไม่ อีกประการ ๑ น่าจะเป็นเพราะคนไกวพระอู่มักอยู่ในพวกที่ไม่รู้หนังสือ จึงแต่งบทเห่สั้นๆ ให้ท่องจำได้ง่ายๆ คงมีใครในพวกผู้หญิงชาววังที่รู้จักบทกลอนแต่งขึ้นให้เห่ เห่แห่งหนึ่งแล้วคนอื่นก็จำเอาไปเห่ที่อื่นทั้งบทบ้าง หรือเอาไปแก้ให้ผิดกันเสียบ้าง คิดแต่งขึ้นใหม่ตามทำนองเดียวกันบ้าง ถ้อยคำจึงมักซ้ำกัน หรือความละม้ายคล้ายคลึงกัน ​สังเกตถ้อยคำที่ใช้ดูเป็นสำนวนแต่งในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์นี้ทั้งนั้น ใช่แต่เท่านั้นมีคำปรากฏในเห่บางบทส่อให้เห็นว่าแต่งจนในรัชกาลที่ ๔ ก็มี และคำในบางบทส่อว่าเห่กล่าวทั้งเจ้านายวังหลวงและวังหน้า พึงสังเกตได้ในบทหมายเลขที่ ๓๖ เรียกเจ้านายว่าพระ “ภาคิไนย” อันหมายความว่าลูกของน้อง ต้องเป็นเจ้านายวังหน้า อีกบทหนึ่งซึ่งหมายเลขที่ ๓๘ วรรคท้ายปล่อยว่างไว้ในระหว่างคำ “พระ” กับคำ “เกล้า” สำหรับจะใช้คำ “จอม” ว่าพระจอมเกล้า หรือใช้คำ “ปิ่น” ว่าพระปิ่นเกล้า ก็ได้ดังนี้ จึงยุติได้เพียงว่าบทเห่อย่างบทละคำชนิดนี้ เป็นแบบเห่ช้ากล่อมลูกหลวงครั้งกรุงศรีอยุธยา ใช้กล่อมเจ้านายต่อมาในกรุงรัตนโกสินทร์หลายรัชกาล

บทเห่แบบกรุงรัตนโกสินทร์

มีบทเห่ช้ากล่อมลูกหลวงอีกชนิดหนึ่ง แต่งด้วยกาพย์เหมือนบทเห่แบบกรุงศรีอยุธยา แต่ขยายให้ยาวออกไปตั้งแต่เป็นบทละ ๔ คำ จนถึงบทละกว่า ๒๐ คำก็มี เห็นได้ว่าล้วนแต่งในกรุงรัตนโกสินทร์และเป็นสำนวนกวีผู้ชายแต่งเป็นพื้น ที่เป็นกวีผู้หญิงแต่งก็เห็นจะมีบ้าง บทเห่พวกนี้กระบวนความที่แต่งกันเป็น ๒ อย่าง อย่าง ๑ แต่งเป็นอย่างชมพระเกียรติสำหรับกล่อมแต่​เจ้านาย อีกอย่าง ๑ ด้วยเอาความอื่นเช่นเรื่องนิทานมาแต่งเป็นบทเห่ บางเรื่องถ้อยคำใช้ได้แต่เห่กล่อมเจ้า แต่โดยมากแต่งเป็นกลาง จะใช้เห่กล่อมเจ้าหรือมิใช่เจ้าก็กล่อมได้ ในบทเห่พวกนี้แต่งเป็นกาพย์แทบทั้งนั้น พบแต่งเป็นกลอนแปดบทเดียว เห็นจะเป็นเพราะกลอนแปดไม่เหมาะกับกระบวนเห่เหมือนเช่นแต่งเป็นกาพย์ ได้รวมบทเห่แบบกรุงรัตนโกสินทร์ ทั้งที่เคยพิมพ์แล้วและที่พบใหม่ พิมพ์ไว้ด้วยกันในตอนนี้ แต่เป็นบทที่รวบรวมได้มาจากที่ต่างๆ และจดตามคำที่มีผู้จำไว้ได้ก็มาก บทที่ขาดไปและถ้อยคำที่จำไว้ผิดกับคำเดิมก็คงมีบ้าง จะยืนยันว่าบริบูรณ์ไม่ได้

บทเห่แบบกรุงรัตนโกสินทร์

บทเห่กล่อมชมพระเกียรติ

บทเห่กล่อมชมจันทร์

บทเห่เรื่องอิเหนา

บทเห่เรื่องโคบุตร

บทเห่เรื่องจับระบำ

บทเห่เรื่องกากี

​บทเห่เรื่องพระอภัยมณี

(ในต้นฉบับที่ได้มาสมุดขาดมีบทแต่เพียงนี้)

เห่เรื่องอนิรุทธ

วิจารย์บทเห่แบบกรุงรัตนโกสินทร์

เหตุที่เกิดบทเห่แบบกรุงรัตนโกสินทร์ มีเค้าที่จะสังเกตอยู่แห่ง ๑ ในบทเห่แบบกรุงศรีอยุธยา บทที่ ๔๒ ว่า

ความในเห่บหนี้แสดงว่ามีเจ้านายที่สูงศักดิ์ทรงแต่งบทเห่ขึ้นใหม่ นอกจากที่เห่อยู่นั้น ประทานลงไปให้พี่เลี้ยงนางนมเห่กล่อมพระกุมาร ผู้แต่งอาจจะเป็นกรมพระราชวังบวรสถานมงคล​ก็ได้ เพราะผู้เห่ใช้คำสรรพนามว่า “พระ” ถ้าเป็นเจ้านายเพียงชั้นต่างกรมหรือพระองค์เจ้า มักใช้คำสรรพนามว่า “ท่าน” หรือ “เสด็จ” คิดสันนิษฐานตามเค้าความของบทที่ว่าเห่นี้ เห็นว่าน่าจะเป็นด้วยการเห่กล่อมเจ้านายที่ยังทรงพระเยาว์ ต้องกล่อมอยู่กว่าปีทุกพระองค์ ผู้ที่อยู่ใกล้ได้ฟังคำซ้ำๆ ซากๆ ออกเบื่อหู จึงมีผู้ที่รู้จักแต่งบทกลอนในพวกผู้หญิงชาววังแต่งบทใหม่ เห่ขยายยาวออกไปให้น่าฟังขึ้น แล้วให้พวกพี่เลี้ยงนางนมเห่พระกุมารขึ้นก่อน บทเห่ที่ยาว เพียง ๔ คำ ๖ คำ คงอยู่ในพวกนี้ ครั้นเจ้าของวังหรือเจ้าของตำหนักได้ฟังหรือเห็นบทเห่ที่แต่งใหม่ก็โปรด เลยช่วยแต่งบ้าง อย่างว่า “แต่งเล่น” แล้วประทานลงไปให้เห่กล่อมพระกุมาร บทเห่ที่ไม่มีชมพระยศ เป็นแต่ชมพระจันทร์ ชมดาว และชมดอกไม้ เห็นจะอยู่ในพวกนี้ เพราะผู้แต่งเป็นชั้นสูงศักดิ์ เมื่อขอบใช้บทเห่ยาวกันมากขึ้น ตำหนักที่ไม่มีคนแต่งในพวกผู้หญิง หรืออยากได้บทเห่ให้ดียิ่งขึ้นไป ก็ให้ไปวานกวีผู้ชายแต่ง ยกตัวอย่างดังเช่นบทหมายเลข ๑ ซึ่งขึ้นว่า “เห่เอยพระหน่อนาถ” และบทต่อๆ ไป จนบทหมายเลขที่ ๕ ดูเป็นสำนวนกวีผู้ชายแต่งทั้งนั้น

บทเห่ที่เอาเรื่องนิทานมาแต่ง พึงสังเกตได้ว่าแต่งสำหรับเจ้านายแต่บทเรื่องอิเหนากับเรื่องโคบุตร แต่ก็ผิดกัน บทเห่เรื่อง​อิเหนาหมายเลขที่ ๑๒ ขึ้นต้นว่า

บทนี้เห็นได้ว่า แต่งสำหรับกล่อมพระราชกุมารชั้นสูงศักดิ์ บทเห่เรื่องโคบุตรหมายเลขที่ ๑๖ ดูแต่งสำหรับเห่เจ้านายชั้นต่ำลงมา ขึ้นต้นว่า

แต่บทเห่นิทานเรื่องอื่น คือ เรื่องจับระบำ เรื่องกากี และเรื่องพระอภัยมณี ไม่มีคำเครื่องหมายว่าแต่งกล่อมเจ้านายอยู่ในนั้นเลย สันนิษฐานว่าผู้แต่งตั้งใจแต่งจะให้เห่กล่อมได้เหมือนกันทุกชั้น ยศศักดิ์ตามคำเล่ากันมาว่า บทเห่กล่อมเรื่องนิทานนั้น สุนทรภู่แต่งโดยมาก พิเคราะห์ดูสำนวนก็น่าจะจริง ถึงบทเห่กล่อมอย่างชมพระยศพระราชกุมารที่เป็นสำนวนผู้ชาย ก็อาจจะเป็นสุนทรภู่แต่งหลายบท เพราะเมื่อรัชกาลที่ ๒ สุนทรภู่ฝากตัวอยู่ในเจ้าฟ้ากุณฑลทิพยวดี มีเจ้าฟ้าพระราชโอรสหลายพระองค์ อาจจะดำรัสสั่งให้สุนทรภู่แต่งบทเห่กล่อมถวาย แต่เห่กล่อมเรื่องนิทานนั้นสุนทรภู่อาจจะแต่งต่อชั้นหลัง ด้วยมีผู้ขอให้แต่งสำหรับกล่อมกุมารที่มียศต่ำลงมาไม่ถึง​ไม่เป็นพระราชกุมาร จึงว่าแต่เรื่องนิทานไม่กล่าวถึงยศศักดิ์กุมารที่กล่อม

แต่กวีชายที่แต่งบทเห่กล่อมนอกจากสุนทรภู่ยังมีอีก เพราะฉะนั้นบทเห่ก็รวมไว้ในพวกแบบกรุงรัตนโกสินทร์ เป็นบทผู้อื่นแต่งก็คงมีบ้าง บทเห่ที่แต่งยาวๆ แต่แรกคงต้องอาศัยอ่านสมุดบทเมื่อเห่ แต่ไม่ช้าเท่าใดคนเห่ก็จำได้ด้วยชอบบทกลอน ต้นฉบับบทเห่ที่ได้มาดูเหมือนจะจดตามคำคนจำได้โดยมาก เพราะฉะนั้นถ้อยคำจึงมักขาดเหลือไม่ตรงกับตำรากาพย์

บทเห่พิเศษ

ในต้นฉบับบทเห่ที่ได้มา มีบทเห่แปลกกับพวกที่พิมพ์ไว้ข้างหน้า ๔ บท เป็นบทเห่คำฉันท์ดุษฎีสังเวย บท ๑ เป็นบทเห่วังหน้า และมีพระวิจารณ์ของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้เจ้าอยู่หัวกำกับอยู่ด้วย ๒ บท เป็นบทเห่กล่อมเจ้าหญิงเยาวเรศ บท ๑ จึงเอามารวมไว้เป็นพวก ๑ ต่างหาก และเขียนวิจารณ์แยกเป็นบทๆ ต่อไปนี้

บทเห่คำฉันท์ดุษฎีสังเวย

​วิจารณ์บทเห่ดุษฎีสังเวย

บทเห่นี้พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดให้ขุนสารประเสริฐ (นุช) แต่งสำหรับกล่อมสมเด็จพระเจ้าลูกเธอเจ้าฟ้าเมื่อทำพิธีขึ้นพระอู่ แต่ประหลาดที่ผู้แต่งวิจารณ์นี้ไม่เคยได้ยินว่าใช้กล่อมเจ้าฟ้าพระองค์ใด แม้จนในรัชกาลที่ ๕ พิเคราะห์ตามลักษณะพิธีพระราชกุมารขึ้นพระอู่ตามประเพณีเดิม ดังคัดตำราลงไว้ข้างต้น พระครูพราหมณ์เป็นแต่เชิญองค์พระราชกุมารขึ้นพระอู่ แล้วให้พี่เลี้ยงนางนมเห่กล่อม แต่ตามการพิธีในชั้นหลังตั้งแต่รัชกาลที่ ๔ มาจนตลอดรัชกาลที่ ๕ เมื่อพระครูพราหมณ์เชิญองค์พระราชกุมารขึ้นพระอู่แล้ว ตัวพระครูพราหมณ์เองไกวพระอู่ และเห่กล่อมด้วยมนต์ภาษาสันสกฤตกับพราหมณ์อีก ๑ คนจนครบ ๓ ลา ถ้าพระราชกุมารเป็นชั้นพระองค์เจ้าก็เสร็จพิธีเพียงเท่านั้น ถ้าพระราชกุมารเป็นเจ้าฟ้ายังมีพวกขับไม้กล่อมต่อไปอีกพัก ๑ จึงเป็นเสร็จพิธี หามีเห่กล่อมดุษฎีสังเวยไม่ ที่มีบทเห่ปรากฏอยู่แต่มิได้ใช้นั้น สันนิษฐานว่าเห็นจะเป็นเมื่อพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงแก้ระเบียบการพิธีขึ้นพระอู่ เดิมทรงพระราชดำริจะให้พราหมณ์เห่กล่อม ๒ คน อย่างเดียวกับประเพณีเห่กล่อมเมื่อสมโภชพระยาช้างเผือก จึงโปรดให้แต่งบทเห่ดุษฎีสังเวยสำหรับกล่อมพระราชกุมารเป็นทำนองเดียวกัน พึง​สังเกตได้ในบทเห่กล่อม กวีผู้แต่งเอาถ้อยคำในฉันท์กล่อมช้างเผือกซึ่งกรมหมื่นศรีสุเรนทรทรงแต่งเมื่อรัชกาลที่ ๒ มาเลียนหลายแห่ง แต่เมื่อแต่งแล้วชะรอยจะมีเหตุอย่างหนึ่งอย่างใด เช่นจะต้องเห่นานนักก็ดี หรือพระมหาราชครูพราหมณ์ผู้ไกวพระอู่แก่ชราไม่สามารถจะเห่ได้ก็ดี หรือทรงพระราชดำริขึ้นใหม่ว่าเห่ด้วยเวทมนต์จะเป็นมงคลดีกว่า จึงโปรดให้พระครูพราหมณ์ ผู้ไกวพระอู่เห่ด้วยมนต์ภาษาสันสกฤต และเห่ ๓ ลาเช่นเดียวกันกับเห่ดุษฎีสังเวย บทเห่ที่แต่งขึ้นใหม่จึงไม่ได้ใช้

บทเห่วังหน้า

เห่บท ๒ บทต่อไปนี้มีเรื่องกล่าวกันมา ว่าเมื่อพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวแรกประสูติ พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดให้แต่งเห่บทนี้ขึ้นเพื่อจะพระราชทานมาให้เห่กล่อมโดยทรงพระเมตตา แต่เผอิญเกิดขัดพระราชหฤทัยขึ้นกับพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวด้วยเหตุอันหนึ่ง จึงมิให้ส่งประทานมา บทเห่นี้จึงลี้ลับอยู่ในวังหน้าจนรัชกาลที่ ๕ พระองค์เจ้าหญิงดวงประภา ซึ่งเป็นพระราชธิดาพระองค์ใหญ่ของพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัวไปพบฉบับเข้า จึงนำขึ้นทูลเกล้าถวายแด่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว

​บทเห่วังหน้า

วิจารณ์บทเห่วังหน้า

เห่บทนี้ต้นฉบับที่ได้มามีลายพระหัตถ์เลขาของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงเขียนด้วยดินสอขาวไว้บนใบปกว่า “พระองค์ดวงประภาว่ารับสั่งให้เขียนจะมาถวายเมื่อทำขวัญเดือนแต่โกรธกันเสียไม่ได้ถวาย เห็นว่าไม่จริง” ดังนี้ พิจารณาดูก็เห็นหลักฐานเป็นเช่นพระราชดำริ ว่า “ไม่จริง” ด้วยที่ใบปกสมุดต้นฉบับมีอักษรเขียนด้วยเส้นหรดาน ว่า “ร่างเมื่อวันศุกร์ เดือน ๘ แรม ๑๑ ค่ำ เบญจศก” (พ.ศ. ๒๓๙๖) สอบกับวันพระบรมราชสมภพของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ซึ่งเป็นวันอังคาร เดือน ๑๐ แรม ๓ ค่ำ ปีฉลู เบญจศก เห็นได้ว่าบทเห่นี้ร่างล่วงหน้าก่อนประสูติถึง ๒ เดือน อีกแห่ง ๑ ในบทเห่มีคำว่า

ตรงนี้บอกชัดว่าแต่งสำหรับเห่กล่อมพระเจ้าลูกเธอของพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว เชื่อได้ว่าเห่ ๒ บทนี้มิใช่ที่แต่งสำหรับเห่กล่อมสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงดังพระองค์เจ้าดวงประภากราบทูล แต่จะตัดสินว่าพระองค์เจ้าดวงประภากราบทูลเท็จก็ไม่ควร ​เพราะที่จริงอาจจะมีบทเห่เช่นพระองค์ดวงประภาทูลอ้าง แต่ท่านทรงหลงไปว่า ๒ บทนี้เท่านั้น ก็เป็นได้

บทเห่กล่อมเจ้าหญิงเยาวเรศ

เห่บทนี้ผิดกับบทเห่อื่น ที่แต่งสำหรับกล่อมแต่เฉพาะเจ้าหญิงองค์ ๑ ซึ่งทรงนามว่า “เยาวเรศ”

บทเห่กล่อมพระองค์หญิงเยาวเรศ

วิจารณ์บทเห่กล่อมเจ้าหญิงเยาวเรศ

เห่กล่อมบทอื่นๆ ที่พิมพ์มาแล้ว ถึงจะใช้ถ้อยคำเชิดชูยศศักดิ์พระราชกุมารเป็นอย่างสูงก็ไม่มีที่จะออกพระนาม อาจจะใช้เห่บทเดียวกันกล่อมพระราชกุมารชั้นเดียวกันได้ทุกพระองค์ แม้บทเห่ดุษฎีสังเวย ซึ่งแต่งสำหรับกล่อมพระราชกุมารที่เป็นเจ้าฟ้าก็เช่นนั้น แต่เห่บทนี้ สำนวนดูเป็นผู้ชายแต่ง แต่งเฉพาะสำหรับเห่กล่อมเจ้าหญิงองค์ ๑ ซึ่งทรงนามว่า “เยาวเรศ” ปัญหาที่จะต้องพิจารณาเป็นข้อต้นจึงมีว่าเจ้าหญิงเยาวเรศนั้นคือใคร ตรวจดูในหนังสือราชสกุลวงศ์ประกอบกับความรู้ตามเคยได้ยินมา พระราชธิดาซึ่งทรงพระนามว่าเยาวเรศหาเคยมีไม่ ทั้งฝ่ายวังหลวงและวังหน้าพิจารณาดูตามถ้อยคำในบทเห่ มีในโคลงนำบทที่ ๒ ว่า

โดยลำพังคำ “ราชธิดา” จะหมายว่าเป็นพระเจ้าลูกเธอก็ได้ แต่เมื่อพิจารณาความที่พรรณนาต่อไปในบทเห่ เช่นว่าแรกได้พระราชธิดาสมประสงค์ ผิดกับเรื่องพงศาวดารที่ปรากฏว่าสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว และพระมหาอุปราชมีพระราชธิดาตั้งแต่ก่อนเสวยราชย์แล้วทุกพระองค์ เว้นแต่พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวพระองค์เดียว มีพระราชธิดาพระองค์แรกเมื่อเสวยราชย์แล้ว แต่ก็ประสูติเมื่อปีกุล พ.ศ. ๒๓๙๕ มิใช่ปีมะโรงซึ่งในบทเห่บอกไว้ว่าเป็นปีประสูติของเจ้าองค์นั้น เพราะฉะนั้นผู้ที่แต่งใช้คำ “ราช” น่าจะหมายความว่า “เจ้า” เท่านั้นเอง อีกแห่ง ๑ กล่าวความอัศจรรย์ว่าเมื่อวันสมโภช ๓ วัน ประจวบกับกำจัดพวกพาลได้ราบคาบ “รอบขอบค้น” ถ้าหมายความว่าพระเจ้าแผ่นดิน จะต้องเป็นเหตุการณ์มีในพงศาวดาร เหตุเช่นนั้นก็หามีไม่ ส่อว่าจะหมายความเพียงแต่ปราบพวกพาลรอบวังเจ้า ข้อนี้สมกับความที่กล่าวอีกแห่ง ๑ ว่าการประสูตรเจ้าหญิงองค์นั้น “ลื่อลั่นสนั่นสนาม หน้าจักรวรรดิ” (คือถนนสนามชัย) หมายความว่าหน้าวังเจ้านายที่ตั้งอยู่รายตามถนนนั้น ตามความที่พิจารณามาชวนให้เห็นว่าเห่บทนี้แต่งสำหรับกล่อมหม่อมเจ้าหญิง ในเจ้านายต่างกรมที่สูงศักดิ์พระองค์ใดพระองค์หนึ่ง หาใช่กล่อมลูกหลวงไม่.