วันที่ ๒๒ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๘๓ ดร

​บ้านซินนามอน ปีนัง

วันที่ ๒๒ ตุลาคม พุทธศักราช ๒๔๘๓

ทูล สมเด็จกรมพระนริศฯ

ลายพระหัตถ์เวรฉบับลงวันที่ ๑๕ ตุลาคม มาถึงหม่อมฉันอย่างผิดคาด ต้องรู้สึกขอบใจเจ้าพนักงาน ด้วยแต่เดิมเมื่อยังไม่มีการตรวจตราจดหมายนั้น เมล์มาถึงวันพฤหัสบดีเวลาเย็น พอวันศุกร์เช้าเขาก็เอาจดหมายมาส่ง ตั้งแต่มีการตรวจเขาเลื่อนไปส่งต่อวันเสาร์ บางสัปดาหะก็ส่งถึงวันจันทร์ แต่ไม่ถูกเปิดซองมาจนเมื่อสักสามสัปดาหะนี้ ลายพระหัตถ์สัปดาหะนี้ได้รับความปรานีเขาเอามาส่งแต่วันศุกร์เวลาเที่ยง และไม่เปิดซองด้วยมีแต่ตรารูปสามเหลี่ยมกองตรวจที่ ๖ ประทับหลังซองเป็นสำคัญ จะเป็นอย่างนี้ต่อไปหรืออย่างไรยังไม่ทราบ แต่ถึงจะอย่างไรถ้าได้รับก็เป็นพอแก่ใจ

​ทูลสนองความในลายพระหัตถ์

๑) หม่อมฉันยินดี ที่ทราบว่าสมเด็จพระพันวัสสาจะเสด็จแปรสถานไปประทับที่บางปะอินเมื่อทรงทอดพระกฐินแล้ว ด้วยเห็นว่าจะเป็นคุณแก่พระอนามัย คิดต่อไปถึงพระองค์ท่านเอง ถ้ามีเวลาทรงแปรสถานเปลี่ยนอากาศบ้าง ก็จะดีกว่าไม่เสด็จไปไหนเลยทีเดียว

๒) การที่เจ้าพนักงานมอบเครื่องพระกฐินให้ผู้ทอดพระกฐินแทนพระองค์รับไปนั้น แต่ก่อนเคยมีแต่กฐินหัวเมือง ดูก็จำเป็น เพราะทางไกลและเขารู้ไม่ได้ว่าจะทอดวันใด หม่อมฉันก็เคยรับไป แต่ก็เอาไปมอบให้เจ้าเมืองกรมการเขาทำการเป็นพนักงาน หาเอาทอดอย่างงุบงิบไม่ ถ้าทอดกฐินพระราชทานในกรุงเทพฯ เคยเป็นแต่ให้ใบบอกกรมวังว่าจะไปทอดวันนั้นเวลานั้น เจ้าพนักงานก็ไปคอยอยู่พรักพร้อม และไปด้วยยินดีเพราะได้เงินแจก แต่อยู่ข้างเป็นการสิ้นเปลืองแก่ผู้ทอด น่าจะเป็นเพราะผู้ที่มีกำลังน้อยร้องทุกข์จึงใช้วิธีมอบเครื่องพระกฐินให้ผู้ทอดรับไปแม้ทอดที่วัดในกรุงเทพฯ ที่ท่านไม่ทรงยอมรับเครื่องพระกฐินไปทอดที่วัดมหาธาตุนั้น หม่อมฉันเห็นว่าเป็นการถูกต้องทีเดียว ได้ยินว่าเมื่อปีกลายนี้สมเด็จพระพันวัสสาเสด็จไปทอดพระกฐินที่วัดนิเวศน์ธรรมประวัติ กรมวังจะให้​ทรงรับเครื่องพระกฐินไปท่านก็ไม่ยอมรับเหมือนกัน เป็นแต่ประทานเงินค่าโดยสารรถไฟให้พนักงานขึ้นไป

๓) ด่านสิงขรนั้นมีแห่งเดียว แต่อยู่ในทางระหว่างเมืองตะนาวศรีกับเมืองประจวบคีรีขันธ์ หม่อมฉันได้สอบทั้งในเรื่องพงศาวดารและได้ไต่ถามคนในท้องถิ่นได้ความแน่ชัดแล้ว ที่เรียกแห่งอื่นว่าด่านสิงขรนั้นผิดทั้งสิ้น เหตุที่ไทยไปตั้งรับทัพพม่าที่ยกมาทางด่านสิงขร ณ เมืองเพชรบุรินั้น เพราะพ้นด่านสิงขรข้ามเทือกภูเขาบรรทัดเข้ามาตกชายทะเลอ่าวสยาม ท้องที่ชายทะเลตั้งแต่เมืองเพชรบุรีลงไปจนถึงเมืองชุมพรไม่มีเสบียงอาหารบ้านเมืองที่ข้าศึกจะอาศัยตั้งอยู่ได้ ใช่แต่เท่านั้นท้องที่ทางตะวันออกเป็นทะเล ทางตะวันตกเป็นเทือกภูเขาบรรทัด ข้าศึกยกเข้ามาเหมือนมาอยู่ในกระบอกมีช่องทางแต่จะขึ้นมาข้างเหนือลงไปข้างใต้ ในระหว่างทะเลกับภูเขา ถ้าไทยตั้งสกัดอยู่ที่เมืองเพชรบุรี อาจจะสั่งกองทัพเรือลงไปตีตัดลำเลียงเสบียงอาหารทางข้างหลังข้าศึก เอาชัยชนะได้ง่ายๆ เพราะฉะนั้นจึงตั้งทัพรับพม่าซึ่งจะยกมาทางด่านสิงขรที่เมืองเพชรบุรีอันเป็นที่มีเสบียงอาหารบริบูรณ์

๔) ด่านแม่สอดนั้นตั้ง ณ “เมืองฉอด” ที่เรียกในจารึกของพ่อขุนรามคำแหงนั้นเอง เขาบอกหม่อมฉันว่าวัดวาซากเมืองโบราณยังมีอยู่เรียกชื่อด่านตามชื่อลำห้วยแม่สอด ห้วยแม่ละเมานั้นมีอีกห้วยหนึ่งต่างหาก เข้าใจว่าอยู่นอกเมืองฉอดไปทางตะวันตก ​ห้วยนั้นเห็นจะเป็นเขตแดนเมืองไทยกับเมืองมอญต่อกันมาแต่เดิมจึงเรียกว่า “ด่านแม่ละเมา” ต่อมาจะเป็นด้วยเมื่อปันแดนกันใหม่กับอังกฤษเมื่อรัชกาลที่ ๔ หรือเป็นด้วยย้ายด่านที่แม่ตะเมาเข้ามาตั้งที่เมืองฉอด เพราะเป็นที่มีบ้านช่องไร่นาหรือว่าอีกอย่าง ๑ เพราะไม่มีกิจจะต้องคอยสืบสวนข้าศึกเหมือนแต่ก่อน ข้อนี้หม่อมฉันยังไม่ทราบแน่ จึงเรียกชื่อเปลี่ยนเป็น “ด่านแม่สอด”

๕) คำว่า “นาฬิกา” ที่ดอกเตอรแลงกาต์พบใช้ในกฎหมายเก่าว่า “กะลาลอย” นั้นดีหนักหนา ด้วยได้ความชัดว่าเครื่องกำหนดเวลาของไทยเดิมเรียกเป็นภาษาไทยตามวัตถุที่ใช้ว่า “กะลาลอย” มาเปลี่ยนใช้เป็นคำภาษาสังสกฤตว่า “นาฬิกา” ต่อมาภายหลัง แต่ก็หมายความว่ากะลาเหมือนกัน ครั้นว่าได้เครื่องกลอย่างฝรั่งสำหรับกำหนดเวลาเข้ามา ก็เอาชื่อเครื่องใช้ที่อยู่ก่อนมาเรียก “นาฬิกา” ยังคิดเห็นต่อไปว่าคำชั่วโมงเดิมเห็นจะเรียกว่า “ล่ม” หรือ“กะลาล่ม” แล้วจึงเปลี่ยนไปเรียกว่า นาฬิกา แต่คำ “นาฬิกา” ใช้แต่บุคคลชั้นสูง คนสามัญจึงเรียกกำหนดเวลาตามเสียงฆ้องที่ตีกลางวันว่า “โมง” และเรียกตามเสียงกลองที่ตีกลางคืนว่า “ทุ่ม” เมื่อหม่อมฉันยังเป็นเด็กเคยเข้าไปดูในโรงนาฬิกา ยังจำได้เป็นเค้าว่าอ่างน้ำสำหรับลอยกะลายังอยู่ แต่ใช้นาฬิกากลอย่างฝรั่งดูเวลา ถึงกระนั้นยังมีไม้คะแนนทำด้วยไม้ไผ่เหลาขนาด ไม้ตีกลองของเจ๊กผูกเชือกล่ามติดกันดูเหมือน ๑๒ อัน ถึงเวลาชั่วโมง ๑ ก็เอาไม้คะแนนขึ้น​ปักราวไว้เป็นสำคัญอัน ๑ เรียงกันไป คงถอนออกเมื่อย่ำรุ่งครั้ง ๑ ย่ำค่ำครั้ง ๑ หม่อมฉันนึกว่าที่โรงนาฬิกาหลวงเห็นจะใช้กะลาลอยมาจนตลอดรัชกาลที่ ๓ เพิ่งเอานาฬิกาฝรั่งไปตั้งต่อเมื่อรัชกาลที่ ๔ ทูลกระหม่อมได้ทรงประดิษฐ์เครื่องหมายเวลาขึ้นอย่าง ๑ เป็นแผ่นกระดานขนาดสักเท่ากระดานเครื่องเล่นน้ำเต้ากุ้งปูปลา เขียนหน้านาฬิกาติดทั้งเข็มยาวและเข็มสั้นเรียงไว้เป็น ๒ แถว หลายๆ วันเห็นเอาไปถวายทรงตั้งเข็มหน้านาฬิกาในแผ่นกระดานนั้นครั้ง ๑ ดูเหมือนมีพระราชประสงค์จะให้ตีระฆังตรงกับเวลาโคจรพระอาทิตย์ แต่ยังเด็กนักไม่เข้าใจได้แน่

๖) บทกลอนสำหรับ สวด หรือ ขับร้อง ของเก่าสังเกตดูแต่งเป็นกาพย์เป็นพื้น และมักแต่งแต่ด้วยกาพย์ ฉบัง สุรางคณางค์ และยานี ๓ อย่างเท่านั้น บทละครกรุงศรีอยุธยาชั้นเก่า และบทละครที่พวก “โนห์รา” ยังร้องกันอยู่จนบัดนี้ก็เป็นกาพย์ ที่แต่งเป็นกลอนแปดดูจะเกิดขึ้นต่อเมื่อตอนกลางสมัยกรุงศรีอยุธยา หาตัวอย่างกลอนเพลงยาว นึกได้ว่ามีเพียงรัชกาลสมเด็จพระนารายณ์มหาราชเป็นอย่างเก่า มาชอบแต่งกันมีตัวอย่างมากแต่รัชกาลพระเจ้าบรมโกศสืบมา ข้อที่เรียกกลอนแปดหรือกลอนสุภาพนั้นหม่อมฉัน​ก็สงสัยว่าจะเรียกกันต่อชั้นหลัง เดิมเห็นจะเรียกว่า “กลอนเพลงยาว” หรือ “กลอนยาว” ที่มาเรียกแต่กลอนเกี้ยวพานว่า “เพลงยาว” ดูไม่ได้ความ น่าจะเข้าใจผิด สุนทรภู่อวดตัวไว้แห่งหนึ่งว่า “เป็นอาลักษณ์นักเลงแต่งเพลงยาว” ความก็หมายว่าถนัดแต่งกลอนแปดมิใช่แต่งหนังสือเกี้ยวพาน คำฉันท์นั้นมิใช่สำหรับแต่งภาษาไทย เป็นแต่ผู้เรียนรู้ภาษามคธและสังสกฤตมาก แต่งประลองความรู้ หม่อมฉันอ่านหนังสือฉันท์วรรณพฤติของกรมสมเด็จพระปรมานุชิตฯ ถึงบางบทออกสงสารเพราะจำต้องใช้คำภาษามคธแทบทั้งหมด หม่อมฉันเห็นว่า ภาษาไทยแต่งได้สะดวกแต่ กาพย์ กลอน กับโคลง ๓ อย่างเท่านั้น

๗) คำว่า สีพาย ดูเป็นแต่คำพูด ในหนังสือเขียนว่าฝีพายทั้งนั้น หม่อมฉันยังคิดไม่เห็นว่าจะมาแต่คำ สีชัย ในบทเห่

๘) เกาะถลางนั้นที่ทำไร่นาได้มีแต่ทางข้างเหนือ จึงตั้งเมืองถลางอยู่ข้างเหนือแต่เดิมมา ตอนข้างใต้ไม่มีที่ทำไร่นา แต่มีแร่ดีบุกมาก มีแต่คนพวกหาปลาอยู่่ริมทะเลกับคนไปตั้งขุดหาแร่ดีบุกอยู่ชั่วคราว แต่ดีบุกเป็นของต้องการใช้ราชการมาแต่โบราณ จึงตั้งเมืองภูเก็ตเป็นเมืองขึ้นของเมืองถลางมาแต่สมัยกรุงศรีอยุธยา ครั้นถึงสมัยกรุงรัตนโกสินทร์เมื่อราคาดีบุก​สูงขึ้นก็มีคนไปตั้งขุดแร่มากขึ้นโดยลำดับมาเมื่อรัชกาลที่ ๓ หลวงมหาดไทย ชื่อทัด เป็นกรมการเมืองถลางไปตั้งเป็นหลักแหล่งหาเลี้ยงชีพด้วยทำการขุดแร่ดีบุกที่ตำบลทุ่งคา (อันเป็นมูลของชื่อที่ฝรั่งเรียกเมืองภูเก็ต............) สำเร็จผลมั่งมีศรีสุขก็ได้เป็นที่พระภูเก็ตเจ้าเมือง แต่ยังขึ้นอยู่กับเมืองถลางมาจนถึงรัชกาลที่ ๔ พระยามนตรีสุริยวงศ์ (ชุ่ม) ออกไปสักเลขที่เมืองภูเก็ต ไปขอนางสาวเลื่อมธิดาพระภูเก็ต (ทัด) ให้แต่งงานกับพระยามนตรีสุริยวงศ์ (ชื่น) บุตรคนใหญ่ ต่อมาไม่ช้าเมืองภูเก็ตก็ได้เลื่อนขึ้นเป็นเมืองจัตวาขึ้นตรงต่อกรุงเทพฯ พระภูเก็ตก็ได้เลื่อนขึ้นเป็นพระยาภูเก็ตโลหะเกษตรารักษ ทำนุบำรุงเมืองภูเก็ตจนเติบใหญ่ เมืองถลางไม่มีแร่ดีบุกก็ด้อยลงไปโดยลำดับ จนที่สุดตกเป็นเต่อำเภอในในจังหวัดภูเก็ตอยู่บัดนี้

เบ็ดเตล็ด

เมื่อเร็วๆ นี้หม่อมฉันอ่านเรื่องสมณศักดิ์ในลานช้าง ที่สมเด็จพระมหาวีรวงศ์ (อ้วน) แต่ง ท่านบอกอธิบายพิธี “หด” คือสรงน้ำพระ เมื่อเลื่อนสมณศักดิ์ คำว่า “หด” นั้นเป็นคำเดียวกับ ว่า “รด” คือรดน้ำนั้นเอง หม่อมฉันคิดไถลไปถึงทางลานนา ที่พูดเสียงอักษร “ร” ออกเป็น “ฮ” ก็มีหลายคำเช่น “เรือน” ​พูดว่า “เฮือน” “เรา” พูดว่า “เฮา” “แรด” เรียกว่า “แฮด” และคิดต่อลงไปถึงข้างใต้ พวกชาวละคร (อันสืบสายมาแต่ไทยลื้อ) ก็พูดเสียง “ง” เป็น “ฮ” เช่นเรียกเงินว่าเฮิน เรียกงูว่าฮู เป็นต้น ชวนให้นึกว่าเดิมไทยเห็นจะออกเสียงอักษรไม่ได้หลายตัว พอนึกเท่านั้นก็คิดเห็นกว้างออกไป ว่าอักษรของไทยรับแบบอักษรภาษาสังสกฤตมาใช้ ชาวอินเดียเขาออกเสียงพยัญชนะผิดกันทุกตัว ไทยเราไม่สามารถออกเสียงได้หมดเหมือนชาวอินเดีย ก็ต้องใช้แต่จำตัวอักษรเหมือนอย่างชาวละครจำวรรณยุกต์ เสียงที่ไทยอ่านพยัญชนะจึงวิปริตผิดแบบเดิมที่ได้มาจากอินเดียไปหลายตัว คงเป็นเพราะเหตุนั้น ในกาลครั้งหนึ่งจึงมีนักปราชญ์ในเมืองไทยคิดแก้ไขความลำบาก ด้วยตัดอักษรวรรค ฏ ออกเสียทั้งวรรค และตัดอักษร ษ ศ ออกเสียสำเร็จรูปเป็น “กอ ข้อเล็ก” สอนกันทั่วไปเป็นพื้นเมือง หม่อมฉันยังจำได้เป็นเงาๆ ว่าเมื่อหม่อมฉันแรกเรียนหนังสือก็เรียนกอข้อเล็กแล้วครูว่า “เป็นเจ้าเป็นนายต้องรู้กอข้อใหญ่” จึงให้เรียนกอข้อใหญ่เมื่อภายหลัง การที่เรียนกอข้อใหญ่กันเป็นสามัญทั่วไป มาเกิดเมื่อมีโรงเรียนหลวงและใช้หนังสือมูลบทบรรพกิจเป็นต้นมา ขอให้ทรงพิจารณาดูเถิด ถ้าว่าโดยทั่วไปดูเหมือนมนุษย์ต่างชาติมีเสียงพูดซึ่งชาติอื่นพูดไม่ได้ด้วยกันทั้งนั้น

​๙) หม่อมฉันขอพึ่ง ให้ช่วยตรัสบอกพระองค์เจ้าธานีนิวัตสักหน่อยว่า ที่เธอจะพิมพ์เรื่อง “พระเชตวัน” ที่หม่อมฉันเขียนให้เธอไปลงในหนังสือของสยามสมาคมและที่เธอเพิ่มชื่อเมืองเชียงใหม่ ซึ่งหม่อมฉันลืมเสียว่ามีวัดเชตุพนด้วยนั้นหม่อมฉันเห็นชอบด้วยแล้ว

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด