เรื่องพระยาอุทัยธรรมออกไปบ้านต่างเมือง

​(สำเนา)

บ้านถนนเพชรบุรี

วันที่ ๑๔ กันยายน ๒๔๘๓

ขอพระราชทานกราบทูลทรงทราบใต้ฝ่าละอองธุลีพระบาท

ข้าพระพุทธเจ้าได้รับพระราชทานลายพระหัตถ์ทราบเกล้าฯ แล้วเป็นพระมหากรุณาธิคุณยิ่งใหญ่ ที่ทรงใฝ่พระทัยในความเป็นไปของท่านผู้ใหญ่ในสกุลของบิดาของข้าพระพุทธเจ้าได้รับพระราชทานสอบถามท่านบิดาคงได้ความดังต่อไปนี้

เมื่อบิดาข้าพระพุทธเจ้ามีอายุประมาณ ๗-๘ ปี ได้ข่าวจากเมืองแสนปางว่าคุณทวดใหญ่ผู้เป็นป้าของคุณย่าข้าพระพุทธเจ้าป่วยมาก มารดาของคุณย่าจึงได้นำความเรียนท่านเจ้าพระยายมราช (แก้ว สิงหเสนี) ขอกราบลาไปเยี่ยมท่านก็อนุญาต และมีใบบอกแจ้งไปตามระยะทางที่ท่านจะไป ได้รอนแรมไปตามเส้นทางเมืองประจิม วัฒนา อรัญญ มโนไพร จนบรรลุถึงเมืองแสนปางได้ทันพยาบาลท่าน ในครั้งนั้นมารดาของคุณย่าออกไปพร้อมด้วยคุณลุงและบิดาข้าพระพุทธเจ้า ส่วนคุณปู่และคุณย่ายังอยู่ที่บ้านสะพานยาวจักรวรรดิ์ ในระหว่างที่ออกไปอยู่ที่เมืองแสนปางนั้น มารดาของคุณย่าไม่สบาย คุณย่าจึงได้ตามออกไป คุณปู่ติด​ราชการไม่สามารถจะปลีกตัวไปด้วยได้ มารดาของคุณย่าถึงแก่กรรมที่เมืองแสนปางนั้นเอง คุณย่าและบิดาข้าพระพุทธเจ้าจึงพักอยู่ที่เมืองแสนปางพร้อมด้วยคุณลุง และไปมาเยี่ยมเยียนติดต่อกับราชสำนักกัมพูชาเนืองๆ ด้วยท่านเจ้าพระยายมราชได้ยกคุณย่าให้เป็นธิดาบุญธรรมของนักพระองค์ด้วง และองค์นโรดมได้ทรงเคารพนับถือคุณย่าฉันญาติเรียกคุณพี่ แม้ในขณะที่ประทับอยู่ที่กรุงเทพฯ ก็ยังติดต่อเยี่ยมเยียนเป็นส่วนพระองค์กับคุณปู่และคุณย่าโดยใกล้ชิด คุณย่าคุณลุงและบิดาข้าพระพุทธเจ้า พักอยู่ที่เมืองแสนปางหลายปี จึงได้เดินทางไปเมืองนครจำปาศักดิ์ เพื่อกลับกรุงเทพฯ เจ้านครจำปาศักดิ์ได้มีหนังสือแจ้งการเดินทาง และจัดส่งอำนวยความสะดวก ตลอดมาจนถึงเมืองเดชอุดม บรรลุถึงเมืองนครราชสีมา พระยาปลัดได้จัดส่งต่อมาจนถึงกรุงเทพพระมหานคร บิดาข้าพระพุทธเจ้ามาถึงกรุงเทพฯ ก็ได้อุปสมบทที่วัดจักรวรรดิ์ โดยพระวรญาณเป็นอุปัชฌาย์ตลอดพรรษกาล เมื่อลาอุปสมบทแล้วคุณปู่จึงได้นำถวายตัวเป็นมหาดเล็ก ในพระบาทสมเด็จพระจุดจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ด้วยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าฯ ได้เสด็จสวรรคตแต่ในขณะที่บิดาข้าพระพุทธเจ้ายังไม่กลับมาได้เข้ารับราชการเป็นมหาดเล็กแล้ว จึงได้ย้ายมาฉลองพระเดชพระคุณในหน้าที่พระภูษามาลาต่อไป

อนึ่งบิดาข้าพระพุทธเจ้ากรุณาเล่าต่อไปว่า มารดาของ​คุณย่าเป็นธิดาของพระศรีมหาเทพเจ้าเมืองแสนปาง เมื่อท่านเจ้าพระยาบดินทรเดชา (สิงห์ สิงหเสนี) ยกทัพกลับจากกัมพูชาแล้ว พักอยู่ที่เมืองนครจำปาศักดิ์ ได้ข่าวเรื่องธิดาของพระศรีมหาเทพที่เมืองแสนปาง จึงได้ออกปากขอต่อพระศรีมหาเทพเพื่อยกให้แก่ท่านเจ้าพระยายมราช (แก้ว สิงหเสนี) บุตรของท่าน และพระศรีมหาเทพก็ปลงใจด้วย จึงได้กระทำการพิธีสู่ขอตกแต่งตามประเพณี เมื่อมาอยู่ที่กรุงเทพฯ แล้ว ท่านก็ได้ยกที่ดินอันเป็นนิวาสสถานซึ่งบิดาข้าพระพุทธเจ้าตั้งอยู่ในเวลานี้ให้ท่าน

ได้รับพระราชทานกราบทูลมาตามที่ท่านได้เล่าให้ฟังนี้ จะควรประการใดแล้วแต่จะทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ

ข้าพระพุทธเจ้า

(ลงนาม) พระยาอนุรักษ์ราชมณเฑียร