๒๒
เมืองบัตเตเวีย
วันที่ ๓๐ พฤษภาคม
เช้า ๔ โมงไปที่วังเก่าซึ่งเปนที่ปฤกษากฎหมายอยู่ริมวอดเตอลูเปลน เปนตึก ๒ ชั้น ๓ หลัง เหมือนหอสัสดีซึ่งเปนศาลสถิตย์๓๕ เปนแต่ใหญ่กว่ายาวกว่า มีสเตชูเกาเวอนเนอเยเนราลคนหนึ่งใหญ่อยู่ตรงน่า คนแน่นตั้งแต่ถนนขึ้นไปจนบนบ้านดูฟรีไม่ได้ห้ามปรามกัน จนน่าห้องที่ปฤกษาราชการก็เต็มไปทั้งนั้น ไวสเปรสิเดนต์แลเมมเบอออฟเคาน์ซิลคอยรับมี ๕ คนเท่านั้น ถ้าเปรสิเดนต์ คือเกาเวอนเนอเยเนราลนั่งด้วยก็เปน ๖ คน ห้องนั้นยาวใหญ่สักเท่าห้องเหลืองได้๓๖ มีซุ้มเปนโธรนสามแห่ง ด้านหุ้มกลองสองด้านเปนรูปกิงวิเลียมที่ ๑ แลที่ ๒ กลางซึ่งใหญ่กว่าเพื่อนเปนรูปกิงวิเลียมที่ ๓ ตามผนังติดรูปเกาเวอนเนอเยเนราลเก่า เต็มไปทั้งนั้น แต่เขาว่ารูปเก่า ๆ เห็นจะเดาเอาบ้าง เพราะ ๒๐๐ ปีมาแล้วเห็นฝีมือเขียนอย่างเดียวกัน กรอบก็ขาวเหมือนกัน โต๊ะที่ประชุมตั้งกลางห้อง การที่จะทำกฎหมายอันใด ๕ คนเท่านั้น ไวสเปรสิเดนต์ได้เงินเดือน ๆ ละ ๓๐๐๐ กิลเดอ เมมเบอทั้งสิ้นได้คนละ ๒๔๐๐ ถัดเข้าไปอิกห้องหนึ่งเปนห้องอังกฤษ มีรูปกิงวิเลียมกวีนเมรี่ ลอดมินโตไวสรอยอินเดียแลผู้อื่น ๆ อิกมาก ที่ไม่รู้จักก็มีหลายรูป ไปอิกห้องหนึ่งเปนออฟฟิศสิเกรตารีเยเนราล ดูมีที่ให้ดูเท่านั้น ที่อื่นเปนแต่ห้องเสมียน
กลับจากนั้นไปที่โรงพิมพ์หลวง ผู้ว่าการกรมศึกษาธิการเปนน้องเกาเวอนเนอเยเนราล แลเจ้าพนักงารคอยรับพาเข้าไปดูตั้งแต่หล่อพิมพ์เปนต้นไป ที่นี่เขาใช้ตีพิมพ์เครื่องจักร หล่อด้วยตัวพิมพ์เฉพาะ คือเรียงแท่นแล้วเอามากดกระดาดที่ไล้เข้าเปียกหลายชั้น กดลงคลึงจนตัวพิมพ์จมแล้วเอากระดาดนั้นไปเข้าเครื่องเทดีบุก เปนรูปกลมผ่าซีกสำหรับเอาเข้าประกอบกับเครื่องหมุน ดูที่เรียงพิมพ์คนเรียงต้องใช้หลายภาษา เพราะกฎหมายออกต้องพิมพ์ทั้งภาษาจีน ชวา มลายู ซุนดา แลวิลันดา แลตีหนังสือเรื่องวิชาการต่าง ๆ คนที่เรียงภาษาใดใช้คนชาตินั้น แต่นอกจากเรียงแล้วใช้เจ๊กทั้งสิ้น เครื่องพิมพ์ใหญ่ตีได้มินิตละ ๑๕๐๐ ฉบับ แลมีเครื่องทำลิโทคราฟใช้สีต่าง ๆ ทองอ่อนทองแก่แลเงิน แกะรูปแผ่นทองแดง เขาทำรูปเราซึ่งแกะลงในหนังสือพิมพ์แต่ก่อน ให้มีกรอบทองแลเขียนหนังสือข้างล่างว่าให้ในวันที่ได้ไปดูที่นั้นด้วย โรงพิมพ์นี้ทำแต่การของคอเวอนแมนต์ไม่รับจ้างผู้อื่น ใช้จ่ายเงินมากจำนวนเงินเท่าใดจำไม่ได้เสียแล้ว เพราะค้างไม่ได้เขียน แต่ดูเจ้าพนักงารอยู่ข้างจะตื่นเต้นในเครื่องพิมพ์นั้นมาก ออกจากโรงพิมพ์ไปที่ออบเซอเวตอรีของคอเวอนแมนต์ ดอกเตอร์สโต๊กกับผู้ช่วยเปนผู้รับ พอไปถึงก็ให้นั่งเก้าอี้โยกวิลันดาเสียก่อนแล้วจึงไปดู มีเครื่องวัดลม เธอมอเมเตอ บารอเมเตอ แลสำหรับตรวจแผ่นดินไหว เขาว่าแผ่นดินไหวเปนประมาณเสมออยู่ปีละ ๒ ครั้ง มีไดอแกรมสำหรับตรวจดูได้ มากบ้างน้อยบ้าง ปีหนึ่งซึ่งแผ่นดินไหวอย่างมาก ในแผ่นไดอแกรมนั้นเปนรอยขีดยุ่งไปทั้งนั้น เอารูปถ่ายเมฆมาให้หลายรูป เปนแก้วอย่างมีแรงมากทำให้เห็นลมอากาศที่เดิรไปมาซึ่งดูด้วยตาไม่เห็น ออบเชอเวชั่นนี้ได้ดูอยู่เสมอเกือบ ๗๐ ปีมาแล้ว มีฝรั่ง ๓-๔ คน แขก ๑๒ คน ดูเปนที่น่าพอใจมาก กลับจากที่นั้นไปมิวเซียม พบตาดอกเตอร์บรังเดสไปอธิบายเรื่องศิลาจาฤกแลรูปศิลาโบราณ ดูไม่ทันพอใจต้องกลับเพราะหิวเข้า และร้อนเหลือทนด้วย
เวลาบ่ายขึ้นรถไปเที่ยวตามห้างตรงฮาโมนีข้าม เปนแต่เดิรดู ๆ ไม่ใคร่ได้ซื้ออะไร แล้วไปแวะกินขนมที่ห้างฮุปต์ กลับมาแต่งตัวครึ่งยศทหารไปที่กาเดนปาตีอย่างวิลันดาที่คลับคองคอเดีย ข้อที่เรียกว่าอย่างวิลันดานั้น คือกาเดนปาตีเวลายาม ๑ ใช้จุดไฟมีซุ้มไฟแกส ด้านหนึ่งเปนอามวิลันดา ด้าน ๑ มีช้าง มีกลมกลมอยู่บนหลังทำนองป้อมของเดนมาก ปักปรำขึ้นที่ในสวนมีเสาแกสเปนดวงดาว ๒ ดวงอยู่ข้างน่า ตั้งเก้าอี้เปนอย่างเดอบาร์ บรรดาคนที่มานั่งตามโต๊ะกลมที่ตั้งเรียงรายเปนหย่อม ๆ มีเลี้ยงแชมเปนแลน้ำเย็น ที่คลับนี้เปนคลับทหาร มีเจ้าพนักงารเหมือนที่ฮาโมนี แต่เปรสิเดนต์เปนเยเนราลทหาร บรรดาออฟฟิเซอทหารเปนเมมเบอในคลับนั้นทั้งสิ้น แต่ฝ่ายพลเรือนต้องจับฉลากเขาว่ามีเมมเบอ ๘๐๐ เศษ คเนว่าคนที่มาในเวลานั้นผู้ชายจะเปนครึ่งจำนวนผู้หญิงอิกครึ่งจำนวน เปน ๘๐๐ คน แต่คนเปนอันมากซึ่งสังเกตด้วยตาว่าประมาณสัก ๑๐๐๐ คน สวนที่นี่กว้างใหญ่ดีกว่าที่ฮาโมนี แต่พวกพลเรือนที่เปนผู้ใหญ่ ๆ ไปนั่งซุ่ม ๆ อยู่ตามต้นไม้ ถามก็ว่ากลัวจะกีดพวกทหารเขา เพราะตัวมีบรรดาศักดิ์ใหญ่กว่า พวกเยเนราลทหารที่ไปเที่ยวซุ่มอยู่ก็มี ดูท่าทางจะลอยแพกัน เยเนราลที่เปนเปรสิเดนต์คลับนี้เปนคนเกิดที่เมืองชวา ได้ไปเรียนอยู่ในยุโรป ๑๒ ปี มีเมียฝรั่งแต่ดำ อยู่ข้างจะเปนคนฟรี ๆ แลเอื้อเฟื้อเอาใจใส่แก่เราอย่างยิ่ง อุส่าห์สู้หาหนังสืออะไรที่เกี่ยวข้องกับเมืองไทยอ่านแลท่องจำได้จนชื่อเสียง พอคุยถามถึงเรื่องเมืองไทยได้ ไม่ใคร่โคมเหมือนคนอื่น เห็นแต่งตัวครึ่งยศทหารไป ให้ปลื้มเปนกำลัง มีแตรที่ว่าเปนวงดีกว่าทั้งสิ้นในชวา ที่จริงก็ดีจริง ผู้ซึ่งเปนนายแตรแต่งเพลงให้แต่วันแรก ให้ชื่อว่าเปนมาชไทย แต่ที่จริงต้นปลายก็เปนฝรั่ง เอาสรรเสริญบารมีเข้าไว้กลาง เพลงในติงเกลทำเพราะนัก เดิรรอบคนดูจริง ๆ ทีเดียว ตั้งแต่ไปที่ออปรามาจนกลางคืนวันนี้ ดูคนรู้จักมากขึ้นเดิรตามถนนเปิดหมวกตลอดทาง เปนเรากันเองไปหมดทั้งนั้น กลับ ๒ ยามเศษ ดูจัดของที่จะไปบุยเตนซอก
