๑

ตอนที่ ๑ เสด็จออกจากกรุงเทพฯ ไปเมืองสิงคโปร์

วันเสาร์ที่ ๙ พฤษภาคม รัตนโกสินทร๒๙ศก ๑๑๕

(จันทรมาศเปนเดือน ๖ แรม ๑๓ ค่ำปีวอกอัฐ๒๙ศก จุลศักราช ๑๒๕๘)

การที่คิดจะไปเที่ยวเมืองชวาครั้งนี้ เพราะเหตุที่หายเจ็บขึ้นแล้วยังไม่เปนปรกติได้ ไม่มีทางอื่นที่จะแก้ไขให้เร็วกว่าไปเที่ยวเสียในที่ไกล ให้ได้เปลี่ยนที่อยู่แลความประพฤติออกไปพ้นจากความหมกมุ่นทั้งหลาย ปล่อยกายแลใจให้สงบเสียครั้งหนึ่ง บรรดาหมอแลคนทั้งปวงเปนอันมากเห็นพร้อมกันดังนี้ ยังมีข้อที่จะพิจารณาว่าจะไปแห่งใดดี เมื่อปฤกษากันหลายครั้งตกลงเลือกเกาะชวา ด้วยเปนที่ควรจะไปในเวลาซึ่งไม่สู้สบายเช่นนี้ เพราะที่นั้นเราได้เคยไปแล้วเมื่อปีมเมียโท๓ศก จุลศักราช ๑๒๓๒ (พ.ศ. ๒๔๑๓) แต่เวลาที่ไปครั้งนั้นไม่เหมาะแก่ฤดู เพราะไปในเวลาหนาว ที่นั่นเขาเปนเวลาร้อน ขึ้นแต่ที่บะเตเวียแลสมารังสองแห่งเท่านั้น ร้อนจนปวดหัว คราวนี้รู้แน่ได้ด้วยได้พบดอกเตอร์อาเบนดานอนซึ่งเปนกรมการผู้ใหญ่คนหนึ่ง เข้ามาในบางกอกเร็วเร็วนี้ ได้แนะนำเวลาที่ควรจะไปแลประเทศที่ควรจะอยู่ ทำให้สว่างขึ้นมากในความคิด เหตุที่ควรจะไปชวามีหลายอย่าง เพราะได้เคยรู้จักใจพวกวิลันดาทั้งปวง ว่าเปนผู้ที่มีน้ำใจดีในการที่จะต้อนรับผู้ซึ่งเปนไมตรีที่ไปถึงบ้านเมือง ทั้งทางราชการแลฉันมิตรสหาย ซึ่งเราได้เคยทดลองแล้ว ยังมีความขอบใจอยู่จนบัดนี้ อิกประการหนึ่งทางไมตรีของเรากับวิลันดาย่อมมีแต่การเรียบร้อยรักใคร่กัน ไม่มีเหตุอันใดในระหว่างสองพระนครซึ่งจะมีราชการเกี่ยวพัน ถึงจะต้องไปพบปะฤๅเปนผลให้ได้ความรำคาญแต่ตัวเราฤๅผู้หนึ่งผู้ใด ส่วนการปกครองบ้านเมืองในเกาะชวานั้น เขาปกครองอย่างดีที่ควรจะพิศวง ไม่เหมือนกับประเทศอื่น แม้แต่เมืองนิเธอแลนด์เอง ทั้งที่อยู่บนเจาสูงซึ่งจะหาให้ใกล้ประเทศเรากว่าชวาไม่มี จึงเปนอันสมควรจะไปที่นั้นยิ่งกว่าที่อื่น แต่เราไม่พอใจที่จะไปด้วยยศศักดิ์อย่างแต่ก่อน เพราะเหตุสองประการ ข้อต้นนั้นเพราะเปนเวลาที่ไม่สบายปรกติ จะทนเหน็ดเหนื่อยในการรับรองไม่ไหว อิกข้อหนึ่งเขาก็เคยได้รับรองคราวก่อนอย่างดีที่สุดอยู่แล้ว เพราะฉนั้นจึงให้พระยาชลยุทธ

^๑ล่วงน่าไปก่อน เพื่อจะได้จัดที่อยู่แลสิ่งที่ควรจะจัดทั้งปวง ถึงดังนั้นก่อนเวลาที่เราจะได้ตระเตรียมตัวพร้อม ก็ได้รับโทรเลขคอเวอนเนอเยเนราลมีมาต้อนรับถึงบางกอกด้วยถ้อยคำไพเราะ ทำให้มีความพอใจที่จะไปมากขึ้น

อิกอย่างหนึ่ง เรามีความจงใจที่จะได้พบปะมิตรสหายที่ได้คุ้นเคยกันมาแต่ยังเด็กบ้าง แลต่อมาโดยลำดับจนถึง ๖ ปีนี้เปนที่สุด ซึ่งได้อยู่ในเมืองสิงคโปร์ ถึงมิตรสหายเหล่านั้นได้ตายเสียแล้วบ้าง ไปเสียจากที่นั้นบ้าง ก็ยังจะมีหลายคนซึ่งจะได้พบ แลจะได้เปนโอกาศอันดีที่จะได้หามิตรสหายใหม่ในที่นั้น เพราะเหตุว่าเมืองนี้ เปนเหมือนหนึ่งประตูบ้านของเรา เปนสหายที่อยู่รั้วบ้านติดกัน การที่คบค้าชอบพอกันย่อมจะเปนผลดีแก่บ้านเมืองทั้งสองฝ่าย ความปรารภทั้งหลายนี้ เปนเครื่องอุดหนุนให้เรามีความปราถนากล้าที่จะไปรักษาตัวในประเทศอื่นแต่เปนมิตรอันสนิทของเรา

อนึ่งการที่จะไปครั้งนี้ เปนเหตุที่จะได้รงับความกระวนกระวายใจที่จำจะต้องจากลูกชายเล็ก

^๒ อันเปนที่รักอย่างยิ่ง ด้วยมีอายุสมควรจะไปเล่าเรียนในประเทศยุโรปเพื่อความดีแก่ตัวเขาต่อไปภายน่า ถึงว่ารู้เช่นนั้นแต่ความอาลัยที่จะต้องจากกันไป ย่อมจะเพิ่มเติมความไม่สบายในเวลาที่ไม่สบายอยู่แล้ว ถ้าจากกันในเวลาที่ต่างคนต่างมีที่มุ่งหมายไปแลเวลาที่มีความสบายห่างจากถิ่นที่เคยอยู่ด้วยกันจะเปนการเบากว่า ถึงว่าตัวเขาเองจะสมัคจากกันเสียที่นี่ครั้งเดียว เพราะเมื่อออกจากบางกอกคงจะรู้สึกไม่สบายอยู่เปนธรรมดา แล้วจะต้องไปรู้สึกอิกครั้งหนึ่งที่สิงคโปร์ เราก็ยังยืนยันเห็นอยู่ว่าจะเบากว่า เพราะต่างคนต่างจะมีที่เพลิดเพลิน ด้วยได้ไปเห็นประเทศที่แปลกเปลี่ยนใหม่ พบคนที่ควรเปนมิตรอันจะทำทางไมตรีใหม่ด้วยกันทั้งสองฝ่าย ไม่ฉนั้นเราคงจะต้องไม่สบายมากกว่า จึงเปนอันตกลงที่จะได้จากกันที่สิงคโปร์

เมื่อไปคราวก่อนนั้นอยู่ข้างมีพิธีรีตองมาก เพราะเปนคราวแรกที่เจ้าแผ่นดินไทยจะได้ออกนอกอาณาเขตรเมื่อไม่มีการศึกสงคราม แต่ในคราวนี้ได้งดการพิธีทั้งหลายนั้นเสีย คงแต่ลูกจะได้รับศีลอุบาสกตามสาสนาของเรา เปนการเงียบๆ ที่สุด

เวลาเช้าสองโมง ลูกชายเล็กและชายเพ็ญ

^๓ ได้แสดงตนต่อหน้า พระสงฆ์ที่ห้องเขียวในพระที่นั่งบรมราชสถิตย์มโหฬารในที่ประชุมเจ้านายขุนนางเปนอันมาก กรมหมื่นวชิรญาณให้ศีล แล้วได้ไปยังตำหนักแพซึ่งเปนที่ประชุมเจ้านายแลขุนนางมาส่งพร้อมหน้ากัน บรรดาผู้แทนคอเวอนเมนต์ต่างประเทศมากคนด้วยกัน ได้มีน้ำใจดีที่จะมาส่งเราทั้งท่านเล็ก^๔ แลลูกที่จะไปยุโรป ได้ลงไปในเรือด้วยเปนอันมาก ตามที่คาดหมายว่าจะมีความไม่สบาย ด้วยรู้สึกการที่จะจากกันไปนั้นก็หายไปหมด เพราะได้สนทนากันกับผู้โน้นบ้างผู้นี้บ้าง ล้วนเปนที่รื่นเริงด้วยกันทั้งสิ้น ได้ออกเรือเกือบ ๕ โมง ไปถึงเมืองสมุท พระยาสมุท^๕มีการเลี้ยงกลางวันให้ลูกชายเล็กที่เรือนทำใหม่ พวกเราที่จะไปแลพวกไปส่งได้ขึ้นไปบนบ้านนั้นพร้อมกัน เรือนทำไม่สู้จะดีแต่เปนที่เย็นสบายนัก ลงทุนถึง ๒๐๐ ชั่ง ไปหนักเงินมากที่ก่อเขื่อนถมดิน เมื่อเลี้ยงดูกันแล้วได้ลากันกับพวกบางกอกที่ไปส่งเขาได้กลับอิก ๑๕ มินิตจะ ๔ โมง พวกเรากลับลงเรือมหาจักรี

ได้ออกไปทอดที่ร่องลึก วันนี้กลางวันอากาศแจ่มใสแดดจัด เวลาบ่ายเรือแล่นมีลมเย็นๆ เหมือนฝนจะตกแต่ก็ไม่ตก ครั้นดึกเข้าลมสงบอยู่ข้างร้อน น้ำน้อยเรือออกไม่ได้ มีเรือเมล์ใหญ่คอยน้ำอยู่พร้อมกับเราสองลำ หมายกันว่า ๕ ทุ่มบางทีจะออกได้ แต่คงจะกลั้วเกลี้ย