๖ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๘๔ น

​ตำหนักปลายเนิน คลองเตย

วันที่ ๖ ตุลาคม ๒๔๘๔

พระยาอนุมานราชธน

ได้รับหนังสือของท่าน ลงวันที่ ๒๙ กันยายน บอกอะไรต่างๆ ให้ไปนั้น รู้สึกว่าดีเต็มที ขอบใจเปนอย่างยิ่ง

ทีแรกจะบอกความแน่เสียก่อน ว่าคนซึ่งเปนพวกเดียวกันแต่ย้ายถิ่นไป ภาษาก็ต้องเปลี่ยนไป ไปเอาอย่างคนบ้านใกล้นั้นเปนที่ตั้ง

คำ ซอ ขับ ลำนำ หมายความว่าร้องทั้งหมด เข้าใจดีแล้ว ลำ ก็คือพูดตัดจากคำ ลำนำ นั้นเอง ซอ ซึ่งเราเรียกเปนชื่อเครื่องดนตรีนั้นก็มีเพื่อน ไม่ใช่เราเหลวไปคนเดียว เหนทางที่ไปได้ก็เพราะร้องเข้าดนตรี จึ่งพาให้เข้าใจผิดไปว่า ซอ เปนเครื่องดนตรี ที่ว่า ซอ ตรงกับ ตรอ นั้น ก็ไปเข้าทางเขมร ซึ่งเขาอ่าน ทรวง ว่า ตรวง จนฉันตั้งปัญหาถามท่านทีหนึ่งแล้วว่า ทร ทำไมเราอ่านเปน ซ นึกถึง แคน ทางอีศานกับขลุ่ยทางพายัพก็เปนอันเดียวกัน ทางพายัพใช้ขลุ่ยหลายเลาเปลืองคน ทางอีศานเอาขลุ่ยหลายเลารวมเป่าแต่คนเดียว ทำให้ต้องใช้คนน้อยเข้าง่ายขึ้น ที่เหนดังนี้ก็เพราะขลุ่ยและแคนนั้นมีลักษณเหมือนกัน ท่านบอกว่า แอ่ว ไม่ได้หมายความว่าร้อง หมายความว่าเที่ยวไปนั้นดีอย่างยิ่งที่ได้รู้ความจริงขึ้น แต่ก่อนคำ แอ่ว หลงเปนว่าร้อง

คำ ความ คาม ซึ่งท่านคิดเห็นว่าเปน ความ คำ นั้นดีเต็มที ทนายผู้คอยความในสมุทโฆษนั้นฉันก็เหนและจำได้ แต่เปนเพียงสดุดใจไม่ได้คิดไปมากมาย คำว่า หมอ นั้นเคยได้สติ ว่าหมายถึงผู้ชำนาญ มีหมอความ หมอนวด หมอยา หมอช้าง หมองู หมอตะเข้ อยู่เปนต้น เปนถูกแล้ว

​คำว่า ญวน ฉันคิดว่าหมายถึงชาวพายัพนั้น อาศรัยเอาเหตุอะไรหลายอย่าง แต่ก่อนเคยได้ยินว่าคำ ญวน นั้นมาแต่ โยนก ท่านมาเหนว่าจะมาแต่ ยูนนาน นั้นเข้าทีมาก เปนใหม่ที่สุดแต่ก็สมควรแล้ว เพราะประเทศโยนกนั้นไกลมาก ไม่มีทางอะไรที่จะมาเปนญวนได้ นอกจากพระบาลี แต่ก็ไม่ได้สงสัยเพราะกรุงศรีอยุธยาก็มีเปนอย่างอยู่ คำ ลาวกาว นั้น มาแต่ กาวจี๋ เปนแน่แล้วไม่มีสงสัย

คำ แสน ที่เข้ามาสู่ชื่อคน เดิมทีก็หมายถึงคุมคนสิบหมื่นจริง มีนายร้อยหัวพันหัวหมื่นเปนพยานอยู่ แต่ต่อมาก็เคลื่อนไป ที่ว่าหมายความว่าแสนเปนมากนั้นก็ควรแล้ว พูดถึงตำแหน่ง ฉันว่าขุนก็คือ กุน นั้นมีคนเขาค้านว่าอาจที่คำจะมาใกล้กันเข้าก็ได้ ฉันก็สิ้นพูด ไม่มีอะไรจะเถียงเขา คำว่า ท้าว ฉันก็คิดว่าคือ เจ้า (จ้าว) เพี้ย พญา พระยา ฉันก็คิดว่าคือ ฟ้า เจ้าพระยา ก็ เจ้าฟ้า เหตุด้วยหนังสือของเราไม่ใช่ของเรา เดิมไม่มีตัว ฟ แล้วขีดหางตัว พ เติมเข้าทีหลัง จึ่งเปนการเรียบร้อยไปได้ ในการผสมตัวหนังสือให้เปนตัว ฟ ไม่ใช่เปนแต่บ้านเรา ทางพม่าเขมรก็เปนเหมือนกัน พม่าผสม พยา เปน ฟ้า ทางเขมรผสม หวา (อ่านเปนเสียงควบ ไม่ใช่นำ) เปน ฟ้า ทางจีนตามที่รู้มีคำหลวงกับกวางตุ้งมีตัว ฟ แต่ทางแต้จิ๋วนั้นหงายท้อง ถ้าถึงตัว ฟ ก็เปน ฮ ไป ทางเขมร บรรดาหนังสือที่ใกล้บ้านเราล้วนแต่ไม่มีตัว ฟ ด้วยกันทั้งนั้น ตลอดจนถึงกรีกซึ่งไกลมาก ก็ใช้ ph เปนตัว ฟ จนทำให้เกิดสงสัยว่าตัว ฟ มาแต่ไหน

คำไทยที่สกดด้วยตัวต่าง ๆ นั้นมีเปนแน่ดั่งที่สอบได้ จะบัญญัติว่าคำไทยแล้ว กน ต้องสกด น เปนต้นนั้นเหนจะไม่ได้ เปนการแคบไปมาก ในการที่จะตัดสินว่าคำไรเปนภาษาใดนั้นยาก แม้เราเองก็หลงบ่อยๆ ในคำหนึ่งซึ่งเราคิดว่าเปนภาษาไทย ต่อไปรู้ว่าเปนภาษาต่างประเทศก็มี อันคำว่า อิฐ นั้นฉันก็เคยสงสัยว่าทำไมเราต้องใช้ภาษามคธ ท่านค้นได้ว่ามีคำที่เขาเรียกว่า กิจ นั้นดีมาก แต่ กิจ ก็ไปโดนเข้ากับภาษามคธ ลางทีจะเปนด้วยเหตุนั้นจึงใช้เรียก อิฐ เปนคำมคธเสียทีเดียว

​คำ กลา ฉันก็ได้ค้นพจนานุกรมทางมคธสังสกฤตมาแล้วเหมือนกัน แต่ได้ไม่ถูกกับที่ต้องการ มีคำมากที่พบไม่ถูกกับที่ต้องการ คำ บัดกรี ของเราน่าสงสัยว่าจะเปนภาษาไร คำ ก้าไหล่ จะว่าเปนภาษาไทยก็ได้ คือ ไกล่ (ไกล่เกลี่ย)

เรื่องพระนามอย่างจีนนั้นเหลือแต่สงสัยไม่รู้แน่ อาจไขว้กันไปได้ จึงบอกมาให้ท่านค้นหนังสือด้วยประสงค์เอาความแน่ นึกดูถึงคำ ฮุด ข้างจีนก็ตรงกับคำ พุทธ ข้างไทย อาจเปน พระพุทธยอดฟ้า ก็ได้ หรือจะเปนพระจอมเกล้า ก็ได้ งามจะเปนองค์หลังเพราะทรงผนวชในพระพุทธศาสนามากกว่า เพราะถ้าพระราชลัญจกรซึ่งท่านส่งไปให้ดูนั้นเปนของเก่าก็ไม่สมว่าคำ ฮุด จะเปน พระพุทธยอดฟ้า เพราะพระนามนั้นยังไม่เกิดขึ้น แต่พระราชลัญจกรทั้ง ๔ องค์นั้น บ่งพระนามแต่ ๒ องค์ และอาจประทับไขว้ลำดับกันไปเสียก็ได้ แต่เปนอันเชื่อได้ว่ามีพระนาม ฮุด ฮั้ว ฮก เหมง อยู่เปนอันแน่ แต่คำใดจะเปนพระนามพระองค์ใดนั้นเปนอันสงสัยอยู่ ได้ส่งตัวอย่างพระราชลัญจกรคืนมาแล้ว ด้วยคิดว่าท่านคงต้องการ

ข้อที่จะเขียนตัวสกดภาษามคธสองตัวเปนตัวเดียวนั้น ฉันเหนด้วยเต็มตัว จะปฏิบัติตาม แม้ฉันเขียนมาแต่ก่อนก็ส่ายไปไม่อยู่ที่ จนคนสองพวกทัก คือพวกเขียนตามเก่า และพวกเขียนตามใหม่ เมื่อขัดกับทางปฏิบัติของเขา

เรื่องสุวรรณภูมิกับเรื่องกฎหมายแคว้นลานนานั้น ได้ให้คุณหญิงอิศรพงศ์เลือกแล้ว เขาเลือกเอาเรื่องสุวรรณภูมิ กำลังเปนต้นฉะบับให้ตีพิมพ์อยู่ แต่เรื่องกฎหมายแคว้นลานนานั้นไม่ได้ใช้ หลวงวิสูตรบุตรเจ้าพระยาวรพงศ์ จะนำมาส่งคืนหอสมุด