๑๘ กันยายน พ.ศ. ๒๔๘๕ น

​ตำหนักปลายเนิน คลองเตย

วันที่ ๑๘ กันยายน ๒๔๘๕

นายยง อนุมานราชธน

เขียนหนังสือมาให้เมื่อก่อนนั้นมีความน้อยไป จึงเขียนต่อมาให้อีก

คำที่ว่า ช่างฝีมือดี นั้นผิด ที่แท้เปนความคิดดี ความคิดนำมือไป ช่างที่ดีนั้นต้องได้เห็นมาก จึ่งจะเปนช่างดีได้ ด้วยมีความรู้กว้างออกไป แต่ถ้ามีตำราดูก็รู้ได้เท่ากัน ไม่ต้องดูกับสิ่งที่ทำไว้จริง

การคิดทำตำรานั้น คิดกันมาหลายคนนักแล้ว พระพรหมพิจิตรก็ได้เขียนบุษบก แล้วเขียนชื่อท่อนต่าง ๆ บอกไว้ แต่จะเปนใครให้ทำนั้นจำไม่ได้ ถ้าท่านจะรวบรวมตำราก็ควรเรียกเอาสำเนาแบบนั้นมารวบรวมไว้ด้วย

ตามที่ท่านว่า เหม ปากเปนกลีบขนุนนั้นถูก แต่ฉันเข้าใจว่าช่างทำผิดด้วยหลงเอายอดปรางค์มาปน ได้เคยเหนเหมมาแห่งหนึ่ง เขาบากเปนเกสรแหลมขึ้นไป ดูก็เข้าใจได้ว่าเขาต้องการจะทำเปนดอกบัวนั่นเอง กลีบบัวกับกลีบขนุนก็เปนลักษณะอย่างเดียวกัน ต่างกันแต่ที่ปลายแหลมกับปลายบ้าน จึงทำให้ช่างหลง และที่ยักทำเหมเปนอย่างอื่นไป ก็เพราะเปนของที่รองยอดบัวกลุ่มอันบากเปนกลีบบัวไว้มากแล้ว และ เหม นั้นจะเอาก็ได้ไม่เอาก็ได้ ถ้าเขาจะให้ดูยอดยาวจึงเอา ถ้าเขาจะให้ดูยอดสั้นก็ไม่เอา เช่น โกษฐ์อย่างต่าง ๆ เปนต้น

มณฑป กับ บุษบก นั้นเปนอย่างเดียวกัน ต่างแต่ขนาดเปนใหญ่กับเล็ก แถมปราสาทเข้าด้วย ถ้ามีมุขก็เรียกปราสาท จะเหนได้จากหลังคาปราสาทว่าเปนเรือนชั้น ถ้าดูปราสาทพม่าแล้วจะเหนได้ เพราะเขาไขชั้นสูงมีบัญชรด้วย ของเราย่นชั้นลงมาจนทำให้ฝาหายไป บรรพแถลง ก็​คือซุ้มหน้าต่างนั่นเอง ดูปราสาทพม่าแล้วจะเข้าใจได้ ว่าปราสาทเครื่องไม้นั้นเสาตั้งบนรอด ข้อนี้ทำให้เหนได้ว่า ปรางค์ก็คือปราสาทนั้นเอง แต่ที่แก้ให้เปนรูปก่งก็เพราะจะก่อผนังบนรอดอย่างปราสาทเครื่องไม้ไม่ได้ ที่ทำรูปก่งก็เอาอย่างเขามา มีเมืองจีนและอินเดียเปนต้น การทำปราสาทเครื่องไม้ของเรา เรียกรอดว่า แป-ตราง เรียกเสาว่า ต-ม่อ ที่เรียกดั่งนั้นก็เปนเรียกตามรูปตามการที่กระทำ เช่นที่เรียกว่าแปตรางก็เพราะทำย่อไม้ ถ้าทำสี่เหลี่ยมก็ไม่ต้องเปนแปตราง แล้วที่เรียกเสาว่า ตม่อ ก็เพราะตัดเสาให้สั้นลง

ฉันเคยคลั่งชื่ออะไรต่าง ๆ ที่เก่า ๆ มาคราวหนึ่งแล้วถึงจดไว้ เปนต้นว่า จรทึก คืออะไร นฤยู คืออะไร คิดจะสอบหนังสือเก่า ๆ แต่แล้วก็คิดว่าเก่าก็จำเก่ามาเขียนอีกต่อหนึ่ง ด้วยไม่รู้ว่าอะไรเหมือนกัน เลยรงับไม่ได้สอบ