วันที่ ๒๑ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๘๑ น

​ตำหนักปลายเนิน คลองเตย

วันที่ ๒๑ พฤษภาคม ๒๔๘๑

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรงฯ ทราบฝ่าพระบาท

ลายพระหัตถ์ลงวันที่ ๑๒ พฤษภาคม ได้รับประทานด้วยดีแล้ว

เรื่องข้ามรับข้ามส่งผู้ที่ไปปีนังและกลับจากปีนัง ตามที่ตรัสเล่าถึงเรือของรถไฟซึ่งรับข้ามส่งขลุกขลักประดักประเดิดนั้น เป็นเหตุอันไม่สมควรที่จะเสด็จข้ามไปรับไปส่งใครถึงรถไฟอีกแล้ว แม้ทรงพระเมตตาเสด็จไปรับไปส่งเพียงท่าเรือ ดูก็พออย่างยิ่งอยู่แล้ว คนเราจะทำอะไรก็ต้องถือเอาความสะดวกเป็นประมาณ แม้สิ่งใดไม่สะดวกก็เป็นสิ่งอันไม่ควรทำ

เรื่องนายเฟโรจี เกล้ากระหม่อมก็ยังสงสัยอยู่เหมือนกัน แกได้บอกเป็นมั่นเป็นเหมาะว่าจะมาเฝ้า แต่ไม่ได้รับข่าวในลายพระหัตถ์ ทำให้เข้าใจว่าไม่ได้มาเฝ้า นึกว่าคงเป็นด้วยเหตุอย่างใดที่ทำให้มาเฝ้าไม่ได้ แต่ก็ยังทราบอะไรไม่ได้ด้วยไม่ได้รับหนังสืออะไรจากตัวแก นอกจากมีหนังสือให้พรวันเกิดมาแต่ลังกาเท่านั้น

มีความในที่จะกราบทูลให้ทรงทราบว่า เด็กลูกชายที่แกพามาเฝ้านั้น เกล้ากระหม่อมขอสมมุติชื่อว่า น้อย เป็นอันเข้าใจกันดีทั้งตัวและพ่อแม่ แม้พ่อแม่ก็เรียกว่า น้อย พ่อแม่จะพาไป​ปล่อยเพื่อการเล่าเรียนที่เมืองอิตาลี ขากลับจะพาเอาพี่สาวซึ่งเรียนสำเร็จแล้วกลับเข้ามาเมืองไทย เด็กหญิงคนนั้นเกล้ากระหม่อมสมมุติชื่อเรียกว่า หนู เป็นอันเข้าใจตลอดกันเหมือนกัน ขากลับแกคงจะพามาเฝ้า ถ้าตรัสเรียกว่า หนู ตามเกล้ากระหม่อมเรียก ทั้งตัวและพ่อแม่จะยินดี เป็นทางทรงแสดงว่าทรงพระเมตตาสนิทในครอบครัวเขา

พระพุทธรูปพระสังฆราชเจ้านั้น ได้ยินว่าที่หล่อในเกณฑ์เป็นของกลางชั่วแต่ ๒ องค์ เป็นพระพุทธรูปเท่าพระองค์ ว่าจะเอาไปไว้ที่วัดราชบพิธองค์หนึ่ง จะเอาขึ้นไปไว้วัดมะขามใต้ซึ่งได้ทรงปฏิสังขรณ์นั้นองค์หนึ่ง นอกจากนั้นก็ได้หล่อเสมากับแหวนนวอรหาธิคุณ เช่นที่พระยาศรีสุรสงครามส่งมาถวาย นั่นเป็นของส่วนตัวพระยาศรีสุรสงคราม ไม่ใช่ของในเกณฑ์ แล้วยังมีพระพุทธรูปขนาดเล็ก เป็นถ่ายอย่างจากพระพุทธรูปใหญ่อีกอย่างหนึ่ง มีขนาดหน้าตักประมาณ ๑๕ เซ็นติเมตร แต่ไม่ได้หล่อด้วยทอง เป็นแต่อัดพิมพ์ด้วยปูนขาวทาทองบรอนซ์ปลอมเป็นทองหล่อ พระพุทธรูปชนิดนี้ดูเหมือนว่าถ้าใครต้องการก็ต้องสั่งจึงทำให้

ช่างปั้นพระรูปชื่อนายสาย มิใช่ใครหาไหนมา เป็นลูกพระเทพรจนา (สิน) พ่อเขาเอาตัวมาฝากเป็นนักเรียนศิลปากร เป็นลูกศิษย์นายเฟโรจี พ่อเขาฝึกหัดเป็นมาบ้างแล้ว ฉลาดว่องไว​เรียนได้ดีสมด้วยเทือกเถา เมื่อครั้งซ่อมพระที่นั่งจักรีมหาปราสาท และทำปฐมบรมราชานุสรณ์ก็ได้อาศัยเด็กคนนี้มาก เมื่อจัดการเปลี่ยนแปลงกรมศิลปากรจึงออกไปช่วยพ่อทำมาหากิน

งานหล่อพระพุทธรูปเป็นงานคึกคักผู้คนมากจริงอยู่ แต่ลูกชายงั่วซึ่งเข้ามาเกณฑ์ไปเป็นกรรมการ มีหน้าที่รับแขกฝ่ายคฤหัสถ์ มาแจ้งรายงานว่าแน่นหนาไปด้วยกรรมการกับยายชี ในการนับถือปฐมังอิทธิเจดูเหมือนจะเป็นแต่พระยาศรีสุรสงครามผู้เดียว ซึ่งเป็นเลขานุการแห่งกรรมการ และเป็นตัวตั้งตัวตีอำนวยการ เห็นจะไม่ใช่กรรมการมากด้วยกันนับถือวิทยาคม เป็นแต่เห็นว่าไม่มีทางเสียหายอะไรก็ไม่คัดค้านเท่านั้น

ยังมีข้อที่จะกราบทูลต่อไป ได้ความจากปากพระยาศรีสุรสงครามคิดจะหล่อพระรูปพระองค์เจ้าอรุณนิภาคุณากรขึ้นเป็นคู่กันในภายหน้าด้วย เห็นจะนึกเทียบจากที่วัดบวรนิเวศ เมื่อคิดถึงพระอุโบสถวัดราชบพิธเห็นว่าเล็กยัดเยียดเต็มที หาเหมือนเช่นพระอุโบสถวัดบวรนิเวศไม่

ชื่อ nanodaya เป็นอักษรที่ขลุกขลัก ยากที่จะหาตัวพิมพ์โรมันที่สมบูรณ์มาใช้ได้ อยู่ข้างป่วย แรกจะตั้งชื่อถ้าได้คิดถึงข้อขัดข้องอันจะมีนี้เสียก่อนก็พอจะหลบหลีกได้ เพราะคำมีอยู่ถมไปที่จะให้ได้ความอย่างนั้น พระโอวาทอันประทานแก่ภิกษุธรรมยุติ​สององค์นั้นดีมาก ถ้าหากเธอประพฤติตามก็จะได้ความเรียบร้อยปราศจากภัย

เรื่องจับช้างที่ลพบุรี เขาลงพิมพ์มากแล้ว หวังว่าป่านนี้คงจะได้ทรงทราบความพอแล้ว ผิดกันมากกว่าที่เคยทอดพระเนตรเห็นมาแต่ก่อน สังเกตตามคำประกาศเหมือนหนึ่งมีประสงค์จะเก็บเงินบำรุงทหาร แต่สงสัยอยู่มากที่ว่าเป็นงานใหญ่ต้องลงทุนมาก เกรงจะเก็บเงินได้ใช้ทุนไม่ท่วมถึงกำไรใช้เป็นการบำรุง

ข้อที่ทรงพระดำริว่าควรวิจารณ์ในการจับช้างอย่างโบราณนั้นชอบนัก เมื่อไม่ช้ามานี้ชายขาวเธอก็เอาสมุด “เรื่องของช้าง” มาฝากให้ไว้ เป็นการวิจารณ์อยู่เหมือนกัน หวังว่าเธอคงจะได้ส่งมาถวาย หรือมิฉะนั้นก็ใครผู้อื่นคงจะได้ส่งมา เป็นหนังสือทำขึ้นในกรมรถไฟเพื่อแจกจ่ายให้คนรู้เรื่องช้างประกอบกับการจับช้าง อ่านดูในนั้นมีข้อความแปลกๆ

หนังสือ “อัญขยมบังคมภูวสวะ” กราบทูลเท่านี้ก็ทรงทราบแล้ว เป็นภาษาเขมรทั้งดุ้น เราเห็นจะได้ฉบับมาแต่เมืองเขมร ได้พิจารณาดูแล้ว เห็นเป็นสดุดีสังเวยแก่พระไพร ไม่ใช่กล่อมช้าง ชะรอยจะเป็นของใช้ในพิธีกรรมอันเริ่มตั้งขึ้นเมื่อจะทำการจับช้าง

กรมขุนชัยนาทกลับเข้าไปกรุงเทพฯ แล้ว กับรถไฟซึ่งถึง​เมื่อวันอังคาร ได้พบกันแล้ว ว่าวันจันทร์จะต้องไปชวาอีก โดยทางเครื่องบิน เพราะสมเด็จพระพันวัสสาไปประชวรอยู่ที่สุรบายา ทูลกระหม่อมชายอึดอัดพระทัย ต้องการปรึกษาด้วยกรมขุนชัยนาท

ได้ส่งสมุดตีพิมพ์ในวิสาขะบูชาปีนี้มาถวายเล่มหนึ่ง เห็นจะออกจะลึกเกินกำลังเด็กไปมาก