วันที่ ๒ เมษายน พ.ศ. ๒๔๘๑ น

ตำหนักปลายเนิน คลองเตย

วันที่ ๒ เมษายน ๒๔๘๑

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรงฯ ทราบฝ่าพระบาท

กาลนี้เป็นกาลขึ้นปีใหม่ เกล้ากระหม่อมพร้อมทั้งครอบครัวหยั่งใจอธิษฐานด้วยอำนาจผลกุศลอันกระทำแล้วด้วยดี สิ่งใดจะพึงให้ฝ่าพระบาทเสวยสุขสำราญ ขอสิ่งนั้นจงเป็นไปสำเร็จดั่งปรารถนา ตลอดถึงพระญาติทั้งหลายด้วยแล

​ลายพระหัตถ์ลงวันที่ ๒๔ มีนาคม ได้รับประทานแล้ว

พระเดชพระคุณเป็นล้นเกล้า ที่ทรงพระเมตตาโปรดประทานอธิบายในเรื่องเมืองพระประแดงให้ทราบเกล้าแจ่มแจ้ง ที่ซึ่งขุดได้เทวรูปสององค์นั้น คลองสำโรงรู้จักดี แต่คลองทับนางหารู้จักไม่ อย่างไรก็ดี คงจะอยู่ไกลจากเมืองพระประแดงไปมาก แต่เพราะเมืองพระประแดงเป็นเมือง จึ่งสร้างศาลขึ้นที่เมือง เชิญเทวรูปซึ่งขุดได้นั้นมาประดิษฐานไว้ พระยาแสนตา เดาว่าเป็นพระอินทร์ บาทสังขกร เดาว่าเป็นพระอิศวร (สังกร) ที่รื้อเอาอิฐกำแพงเมืองพระประแดงไปเสียนั้น คงจะรื้อแต่เพียงเสมอหลังดิน หากว่าตรวจตราหากำแพงเก่าเข้าคงจะต้องพบเป็นแน่นอน

ในเรื่องพระนามพระเจ้าแผ่นดิน มีความเห็นที่กระจัดกระจายต่อกันไม่ติดอยู่หลายแห่ง จะกราบทูลไว้ให้ทรงทราบ เพื่อลางข้อจะเป็นประโยชน์ในทางทรงพระดำริได้บ้าง ดังต่อไปนี้

๑. อันพระนาม ราม นั้น เห็นว่ามีมูลมาแต่นามกรุงอยุธยา หรือ อโยธยา น่าจะขนานขึ้นพร้อมกันกับนามกรุง ด้วยเป็นของเกี่ยวกัน หากจะเป็นพระนามอื่นไปก็จะต้องเปลี่ยนไปต่อภายหลัง แล้วแต่จะมีกรณีอันใดจะนำไป

๒. พระนาม รามาธิบดี ราเมศวร รามราชาธิราช บรมราชาธิราช รามาธิบดี อะไรเหล่านี้เป็นพระนามอันเดียวกันทั้งนั้น มุ่ง​เอา ราม เป็นที่ตั้ง นอกนั้นก็เป็นวจนาลังการทั้งนั้น

๓. พระเจ้าทรงธรรม ในเรื่องสิบสองเหลี่ยมใช้อย่างคำว่า พระเจ้าอยู่หัวพระเจ้าปราสาททอง ทางพม่าหมายความว่าพระเจ้าแผ่นดินไทย ยังเรียกอย่างนั้นอยู่เห็นจะจนบัดนี้ ตรงกับคำเจ้าหอคำของพวกไทยเหนือ ตราปราสาทแห่งรัชกาลที่ ๓ กรุงรัตนโกสินทร์ ก็หมายเป็นพระเจ้าแผ่นดินเท่านั้นเอง ไปไม่ถึงพระนาม

๔. ปางก่อนย่อมจัดพระราชวงศ์ออกไปครองเมือง พระนามเจ้าครองเมืองเหล่านั้น มี ธรรมราชา อินทราชา บรมราชา เป็นต้น โดยมาก ธรรมราชา ย่อมเกี่ยวกับเมืองพิษณุโลก สุโขทัย บรมราชา มักเกี่ยวกับสุพรรณบุรี แล้วเจ้านายเหล่านี้ก็มักจะได้มาครองราชสมบัติในภายหลัง พระนามพระเจ้าแผ่นดินทั้งปวงก็มักใช้คำในพระนามเจ้าผู้ครองเมืองเหล่านั้นเข้ามาปะปน

๕. พระราชลัญจกรของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว แม้จะคัดแต่ที่เป็นของเก่าก็มีอยู่มากดวงนัก นึกว่าพระราชลัญจกรเหล่านั้น เดิมจะเป็นของเจ้านายผู้ครองแต่ละเมืองใช้ประจำพระองค์อยู่ก่อน ครั้นเลิกประเพณีเจ้านายครองเมือง จึงกวาดเอาตราทั้งนั้น รวมเข้ามาเป็นพระราชลัญจกร อย่างรวมวังหน้าฉะนั้น พิจารณาเห็นได้ว่าพระราชลัญจกรครุฑพ่าห์นั้น จะต้องเป็นสำหรับพระรามาธิบดี พิจารณาโดยทางอย่างเดียวกัน พระราชลัญจกร​ไอยราพตก็ควรเป็นของพระอินทราชา นอกจากนั้นจับหลักไม่ถนัดได้

ในพระดำรัสอธิบายแก้ปัญหาของพระยาอินทรมนตรี ก็มาเนื่องกับเรื่องพระเจ้าแผ่นดินนี้เข้า ตราจักรนั้น เห็นว่าจะเป็นตราประจำตำแหน่งเจ้าพระยาจักรี แต่ครั้งเมื่อยังมีอัครมหาเสนาบดีคนเดียวอยู่นั้นทีเดียว รูปในดวงตรากับชื่อเข้ากันเหมาะยิ่งนัก ส่วนตราพระราชสีห์พระคชสีห์นั้น จะเป็นของสร้างเติมขึ้นใหม่ เมื่อจัดตั้งอัครมหาเสนาบดีขึ้นเป็นสองตำแหน่ง ตราพระราชสีห์ประจำสำหรับตำแหน่งสมุหพระกลาโหม เพราะเหตุฉะนั้น เจ้าพระยาจักรีสมุหนายกจึงได้มีตราถือเป็นสองดวง

ตามที่พระยาอินทรมนตรี มีปรารถนาจะมาเช่าบ้านอยู่ที่ปีนังเพื่อจะได้เฝ้าทูลถามปัญหาอะไรต่างๆ นั้นเห็นไม่จำเป็น และจะไม่ดีอะไรขึ้นกว่ามีหนังสือมาทูลถาม แม้ความสะดวกทางฝ่าพระบาทก็มีหนังสือมาดีกว่าที่จะเฝ้าทูลถามด้วยวาจา เพราะว่าถ้ามีหนังสือมาแล้ว เป็นโอกาสที่ฝ่าพระบาทจะพึงทรงตรวจตราสอบหนังสือให้ถี่ถ้วนได้ ถ้าทูลถามด้วยวาจาก็จะได้ไปแต่เพียงความทรงจำของของฝ่าพระบาทเท่านั้น จะไม่ได้ถี่ถ้วนเลย

ต่อไปนี้จะกราบทูลข่าวกรุงเทพฯ

พระยาศุภกรณ์บรรณสาร ถึงอนิจกรรมเสียแล้วเมื่อวันที่ ​๒๙ มีนาคม ด้วยโรคนิ่ว ว่าเดิมเป็นในไต แล้วก็หลุดลงมาในกระเพาะเบา มดหมอก็ดีใจ ว่าผ่าเอาออกได้ไม่มีอันตราย ลูกเต้าท่านก็เร้าเร่งจะให้ผ่า แต่ท่านก็ผัดเพี้ยนไปจนถึงอนิจกรรม เห็นจะแปลว่าท่านไม่เต็มใจให้ผ่า เกล้ากระหม่อมก็ไม่นึกติเตียนอะไรท่าน เพราะอายุมากแล้ว ทรงพระกรุณาพระราชทานลองแปดเหลี่ยมประกอบศพ

เมื่อวันที่ ๓๐ มีนาคม กรมขุนชัยนาทเสด็จออกมาปีนัง ว่าจะไปลงเรือที่เบลาวันเสด็จไปชะวา ป่านนี้คงได้เฝ้าฝ่าพระบาทแล้ว สมเด็จพระพันวัสสาก็เตรียมจะเสด็จไปชวา กำหนดจะเสด็จไปลงเรือดัตช์ที่เกาะสีชัง วันที่ ๑๖ เดือนนี้ และหม่อมเจ้าวรรณไวทยากรก็กราบถวายบังคมลาว่าจะออกมาปีนังวันที่ ๓๑ เดือนนี้ เพื่อประชุมโรตารี มีกำหนดกลับใน ๖ วัน ฝ่าพระบาทเห็นจะต้องทรงรับแขกมากในหมู่นี้