วันที่ ๒๕ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๘๑ น

ตำหนักปลายเนิน คลองเตย

วันที่ ๒๕ กุมภาพันธ์ พุทธศักราช ๒๔๘๑

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรงฯ ทราบฝ่าพระบาท

ลายพระหัตถ์เวร ลงวันที่ ๑๖ กุมภาพันธ์ ได้รับประทานแล้ว

พระดำรัสอธิบายถึงเมืองพาราณสีนั้น เข้าใจดีทีเดียว รามนครได้แก่ จังหวัดพระนคร พาราณสี ได้แก่ กรุงเทพฯ กาสี ได้แก่ สยาม

ชื่อพราหมณ์ผู้ใหญ่ในเมืองเขมร จำได้ว่ามีอยู่ในหนังสือขอม เรื่องราชาภิเษกพระเจ้ามณีวงศ์ ซึ่งเกล้ากระหม่อมได้แปลถอดถวาย​ฝ่าพระบาทได้ทรงจัดให้ตีพิมพ์ขึ้นเมื่อ พ.ศ. ๒๔๗๒ จึงหยิบมาค้นดู พบชื่อเป็นสมเด็จพระอิสีภัทราธิบดี ไม่ใช่สูงแต่สมเด็จ คำอิสีก็สูงถนัดใจ ที่แกกราบทูลว่าพวกแกมาแต่พนมไกรลาศนั้นไม่สมเลย ถ้ามาแต่พนมไกรลาศควรจะเป็นศิเวส เมื่อเป็นวิษณเวสก็ควรจะกราบทูลว่ามาแต่เกษียรสมุทร

คำอุทานตามที่กราบทูลมาก่อน ซึ่งอ้างพระนามกรมหมื่นวรวัฒน์นั้น เกิดแต่การพูดกันถึงช่าง ว่าใครแข็งอยู่ในฐานที่เป็นครู และใครอ่อนอยู่ในฐานที่เป็นนักเรียน นั่นเป็นสาเหตุมาก่อน แล้วคำอุทาน เออ อ้าว อ้อ จึงตามมาเป็นเพื่อเหตุทีหลัง หาได้เจาะจงพิจารณาคำอุทานเป็นหลักไม่ เหตุฉะนั้นถ้าหากได้พิจารณาคำอุทานละเอียดต่อไปแล้วจะเห็นปรากฏความแปลกประหลาดอีกมาก ในคำฝรั่งที่ร้องว่า “oh” นั้น ของเราก็มีว่า “โอ้” ความหมายก็ตรงกัน คำ “ah” ของเราก็มีว่า “อ้า” แต่ความหมายดูเหมือนจะผิดกันไปเล็กน้อย เป็นความจริงอย่างพระดำรัส ที่ว่าเสียง อ หลุดออกมาได้ง่าย แต่แล้วกลายเป็น ห ฮ ไปก็ง่ายเหมือนกัน เช่นสร้อยโคลง คำว่า เฮย ก็คือ เอย คิดตามแนวนั้น โห่ ก็คือ โอ เห่ ก็คือ เอ ส่วนที่มีพยัญชนะอื่นมาแกมเข้าก็เห็นทาง เช่นเจ๊กร้อง “อั๊ยย่า” ก็เพราะตัวสะกดนำไป คำที่เรียกกันในโทรศัพท์ว่า “อาโหล” นั้นก็เป็นคำฝรั่งว่า “Hallo” ตัวสะกดนำไปเหมือนกัน ​ลางทีคำว่า เฮโล จะเป็น เฮลโล ก็ได้ ข้อที่ทรงสันนิษฐานว่า ลางทีจะมีคำเดิมเป็นภาษาอื่นมานั้น มีมูลไม่ใช่เหลวไหล

คราวนี้จะกราบทูลถึงคำว่า “ยาม” เคยตรวจค้นคำนี้มาแล้ว พบอย่างประหลาดใจที่สุด ท่านอธิบายไว้ว่า “ยาม” (คือ ยามะ) เป็นคำเดียวกับ “ยม” (คือยะมะ) ยม หมายถึงพญายม ผู้เป็นเจ้าแห่งความตาย ยาม (เติมลากข้าง) หมายเป็นผู้รับใช้ตามคำสั่งของพญายมไปทำให้ตาย นั่นก็คือทหารตรงตัวเป็นคำที่ฟังได้ เวลาที่เรียกว่ายามก็คือเวลาที่เปลี่ยนทหารรักษาการณ์ ตามที่เราเรียกว่า ย่ำรุ่ง ย่ำเที่ยง ย่ำค่ำ จะเป็น ยามรุ่ง ยามเที่ยง ยามค่ำ เราจะพูดเพาๆ ไป เอายามเป็นย่ำหรือคำไทยเราจะมีย่ำอยู่ก็ไม่ทราบ หนังสือเก่าใช้คำซ้อนว่า “ยำยาม” ก็มี แต่ที่พูดว่าย่ำ ก็มีแต่ รุ่ง เที่ยง ค่ำ สามกาละเท่านั้น ส่วนยามหนึ่งสองยาม สามยาม ไม่มีใครพูดว่า ย่ำ ส่วนกลองนั้นเคยได้ยินพระบาทสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงตรัสเล่าว่า เขาเอาไว้บนประตูตีประโคมเมื่อเวลาทหารเปลี่ยนยาม ก็ได้แก่ประโคมยามนั้นเอง แล้วยังจำชื่อกลองซึ่งเขาเรียกกันไว้ได้ด้วย ว่าเขาเรียก “โน่ระบัด” จะเป็นภาษาอะไรก็ไม่ทราบ และประเพณีที่เอากลองไว้บนประตู จะเป็นประเพณีเมืองไหน หรือทั่วไปในอินเดียก็ไม่ทราบ

ละมั่ง ทราบแน่ว่าเป็นกวางชนิดหนึ่ง ซึ่งปลายเขาแผ่แบนดุจฝ่ามือแล้วแตกเป็นยอดสะพรั่งขึ้นไปดุจนิ้วมือ คำเครื่องเล่น​เทศน์มหาพนก็มีว่า “ละมั่ง เขามันตั้งเป็นนิ้วมือ” แต่มันจะชอบนอนปลักหรือไม่ยังไม่ทราบ ทราบแต่วัวแดง อันเป็นวัวป่าชนิดเล็ก เขาว่ามันชอบนอนปลักเหมือนควาย ถ้าละมั่งชอบนอนปลักก็ได้แก่คำว่า “ฝังดิน” แต่ “กินเพลิง” นั้นกินไม่ได้แน่ ถึงระมาดก็กินไม่ได้

ตามที่ทูลมาถึงเรื่อง “ยกทองล่องจวนเจตคลี” นั้น ดีที่ได้ทราบว่า “สมปักล่องจวน” เป็นสมปักชนิดทองพื้นมีเชิงลาย คำ “เจตคลี” ซึ่งทรงสันนิษฐานว่าจะเป็นชื่อตำบลที่ทำผ้านั้นเข้าทีมาก แต่ต้องตราไว้พิจารณาดูอื่นเทียบเคียงต่อไปก่อน

พระเดชพระคุณเป็นล้นเกล้า ที่ทรงพระเมตตาตรัสเล่าถึงพระธาตุเชิงชุมแห่งสกลนครให้ทราบเกล้า ตลอดไปถึง “อรดีนารายณ์เชงเวง” ด้วย ทำให้ “หูผึ่ง” ได้ความรู้ขึ้นใหม่ ว่าศรีวิลัยของเขมรแผ่เข้าไปถึงสกลนครด้วย พระธาตุเชิงชุมปรากฏว่าเป็นโครงเขมรก่อต่อนั้น ก็เป็นอย่างเดียวกันกับพระธาตุพนมที่เมืองนครพนม นั่นก็ก่อต่อโครงเขมรเป็นไทยไสเหมือนกัน ชื่อ “นารายณ์เชงเวง” ดูเหมือนเคยได้ยินแต่จะเป็นอะไรอยู่ที่ไหนไม่ทราบเลย เมื่อได้ฟังพระดำรัสเล่าออกชื่อฟังแปลกหูก็อดอยู่ไม่ได้ ได้เปิดพจนานุกรมภาษาเขมรออกดูค้นแต่ก็ไม่ได้เรื่อง จะเดาก็มีแต่เหลว แม้กระนั้นก็อดไม่ได้ ชื่อเมืองกุสินาราย คิดว่าไม่ใช่​ชื่อเมืองที่พระเจ้าเข้านิพาน น่าจะหมายถึงพระนารายณ์ ลางทีจะมีสถานพระนารายณ์อยู่ที่นั่นอย่างเดียวกันกับ “อรดีนารายณ์เชงเวง” ที่นครพนม คำ “กุสิ” ในแขวงนั้นเขาจะมีหมายอย่างไรหรือเปล่าก็ยังไม่ทราบ ถ้าคิดเดาแปลงคำนั้นก็คล้ายกับ “กุฏิ” ถ้าเป็น “กุฏินารายณ์” ก็เป็นได้ความเหมือนคาด เมื่อคิดคาดชื่อ “พระธาตุเชิงชุม” ก็เป็นความว่าที่ประชุมที่เชิงอะไรก็ไม่ทราบ สันนิษฐานว่าเชิงเขาอันจะขึ้นไปสู่สถาน “อรดีนารายณ์เชงเวง” นั้น

ในการที่จะเสด็จไปทอดพระเนตรเขาทำพิธีศราทธพรตถวายโป๊บแล้วจะมาตรัสเล่าประทานนั้นดีมาก อยากทราบอยู่ทีเดียวว่าเขาจะทำอย่างไรกัน ตั้งใจคอยฟังพระดำรัสเล่าประทานอยู่

ที่ในกรุงเทพฯ เวลานี้มีเต็มไปด้วยงาน

เมื่อวันที่ ๑๗ ก็มีงานพระราชกุศล ๕๐ วัน ที่บ้านเจ้าพระยายมราช

วันที่ ๒๐ ที่ ๒๑ ที่ ๒๒ หมายสั่งมีงานพระศพสมเด็จพระสังฆราชเจ้า วันที่ ๒๒ ที่ ๒๓ ที่ ๒๔ หมายสั่งมีงานพระศพพระองค์เจ้าพิศมัย ดั่งได้ถวายใบพิมพ์กำหนดการมาให้ทราบฝ่าพระบาทแต่คราวก่อนแล้ว แล้วมีหมายสั่งออกอีกว่าวันที่ ๒๔ ที่ ๒๕ มีงานพระราชกุศลพระอัฐิและพระอังคารสมเด็จพระสังฆราชเจ้าที่วัดราชบพิธ แล้วมีหมายออกซ้อนอีกว่าวันที่ ๒๒ ที่ ๒๓ มีงาน​พระราชกุศล ๗ วันที่พระศพทูลกระหม่อมหญิงบนพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท ดังใบพิมพ์หมายกำหนดการ ซึ่งได้ส่งมาถวายคราวนี้ด้วยแล้ว เมื่อมีงานแซกลำซ้อนกันดังนี้ ทางปฏิบัติก็ต้องแปรไปไม่เหมือนหมายบ้าง คือวันที่ ๒๒ นั้น คณะผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ไปขึ้นหอนิเพธก่อน วางพวงมาลาของหลวงแล้วมอบการพระราชกุศลให้เจ้าภาพทำ ส่วนคณะผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ไปขึ้นพระที่นั่งดุสิต ปฏิบัติการพระราชกุศล ๗ วัน ที่พระศพทูลกระหม่อมหญิงต่อไป นอกจากที่กราบทูลมาแล้วนี้ ก็มีหมายสั่งงานรัชมงคลออกอีก กำหนดวันที่ ๒๘ กุมภาพันธ์ และวันที่ ๑ ที่ ๒ มีนาคม มีรายละเอียดแจ้งอยู่ในใบพิมพ์ อันได้ถวายมาให้ทราบฝ่าพระบาทด้วยคราวนี้แล้ว และทราบว่าจะมีงานอีก ดังจะกราบทูลต่อไปนี้

วันที่ ๓ ที่ ๔ มีนาคม มีงานพระอัฐิพระองค์เจ้าพิศมัย กับทั้งสมเด็จพระพันวัสสาทรงบำเพ็ญพระราชกุศลทุติยสัปตมวาร ที่พระศพทูลกระหม่อมหญิงด้วย วันที่ ๖ ที่ ๗ ที่ ๘ งานพระศพพระองค์หญิงอาภา วันที่ ๘ ที่ ๙ ที่ ๑๐ งานพระศพพระองค์เจ้ารุจา วันที่ ๑๐ ที่ ๑๑ ที่ ๑๒ งานศพเจ้าจอมมารดาทับทิม วันที่ ๑๒ ที่ ๑๓ ที่ ๑๔ งานศพแม่ใหญ่เทวกุล วันที่ ๑๔ ที่ ๑๕ ที่๑๖ งานศพเจ้าพระยาอภัยราชา วันที่ ๑๖ ที่ ๑๗ ที่ ๑๘ งานศพท่าน​ผู้หญิงวรพงศ์ กับท่านผู้หญิงวงศานุประพัทธเข้าคู่ แต่เจ้าพระยาวรพงศ์ขอถอนงานศพท่านผู้หญิงไป อ้างเหตุรังเกียจเผาวันศุกร์ เพราะฉะนั้นก็เหลือแต่ศพเดียว วันที่ ๑๙ ที่ ๒๐ ที่ ๒๑ หยุดตรุษไทย วันที่ ๒๒ ที่ ๒๓ ที่ ๒๔ งานศพพระยาศุภกรณ์

ฝ่าพระบาทจะทรงสังเกตได้ ว่าแม้แต่งานหลวงก็ซ้ำซ้อนกันอยู่มากแล้ว ซ้ำยังมีงานปลีกส่วนเชลยศักดิ์แถมเข้าอีกด้วย แต่ล้วนเขาก็มีปรารถนาจะให้ไปทั้งนั้น ลางงานก็จำต้องไปจริงๆ รู้สึกว่าอายุมากถึงปานนี้แล้ว ติดจะเหลือบ่ากว่าแรง

หนังสือเวรคราวนี้รู้สึกว่ายาวมากอยู่แล้ว เพราะฉะนั้นปัญหาข้อใหม่ ซึ่งตั้งใจว่าจะกราบทูลก็ต้องงดระงับไว้คราวว่างต่อไปในวันหน้า

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด