วันที่ ๘ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๘๑ น

ตำหนักปลายเนิน คลองเตย

วันที่ ๘ กรกฎาคม ๒๔๘๑

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรงฯ ทราบฝ่าพระบาท

เมื่อวันที่ ๒ นี้ ได้รับลายพระหัตถ์ประทานแต่บันดุง ลงวันที่ ๒๘ มิถุนายน ฉบับ ๑ พร้อมทั้งรูปหญิงศิลปชาวบาหลี ๒ รูป แล้วซ้ำวันที่ ๖ นี้ก็ได้รับไปรษณียบัตรรูปประตู ซึ่งประทานไปแต่เกาะบาหลีอีกแผ่นหนึ่ง ไปรษณียบัตรแผ่นนี้ส่งประทานก่อนลาย​พระหัตถ์แต่ได้รับทีหลัง ไขว้กันไปด้วยไปทางอากาศกับทางปกติ เป็นพระเดชพระคุณล้นเกล้า

เกาะบาหลีเป็นที่ขึ้นชื่อลือนามด้วยหญิงศิลป แต่เกล้ากระหม่อมไม่ได้นึกถึงสิ่งนั้นแม้แต่น้อยเดียว ถ้าอยากดูสิ่งนั้นก็ไม่จำต้องไปถึงบาหลี ขึ้นรถไฟไปอุตรดิตถ์แล้วบุกเข้าไปในลับแลก็ได้เห็นถมไป การห่มผ้านั้นเป็นของใหม่ รูปเขียนรูปปั้นที่เราทำๆ กันก็ไม่มีผ้าห่มทั้งนั้น เกล้ากระหม่อมใฝ่ฝันถึงเกาะบาหลีอยู่ก็ที่สิ่งก่อสร้าง แม้จะเป็นของใหม่ก็ดีเท่าที่ได้เห็นรูปฉาย เช่นซุ้มประตูอันปรากฏอยู่ในไปรณียบัตรซึ่งประทานไปนั้นเป็นต้น มีลักษณะห่างไกลกันมากกับสิ่งก่อสร้างซึ่งมีในเกาะชวา ดูปนเข้าไปข้างจีนนิดๆ ใกล้มาทางข้างไทยหน่อยๆ ชอบกลหนักหนาอยู่ แต่ก็รู้ตัวอยู่ว่าเกล้ากระหม่อมหมกมุ่นอยู่ในทางก่อสร้าง จึ่งได้มุ่งหมายหนักไปทางก่อสร้าง แท้จริงธรรมดาว่าบ้านเมืองก็จะต้องมีอะไรดูทุกอย่าง แล้วแต่ใครถนัดจะดูอะไรก็ดูสิ่งนั้น ที่มุ่งหมายไปดูหญิงศิลปนั้นเลวเต็มที จะหาประโยชน์อันยาวไปจนถึงพรุ่งนี้ก็มิได้มีเลย

การเปลี่ยนแปลงไม่ว่าสิ่งใดหมด ย่อมเกิดแต่ชนหมู่อื่นเข้าไปแทรกแซง ว่าโดยจำเพาะ ฝรั่งเข้าไปแทรกแซงสิ่งทั้งปวงก็ผันแปรไปทางฝรั่ง เกล้ากระหม่อมไปเกาะชวาหาของหาอะไรเพื่อเป็นความรู้ก็ให้นึกฉุนไปหมด มันผันแปรไปตามที่ฝรั่งชอบใจเกือบ​หมดทุกอย่าง เช่นละครก็เหลว หนุมานในเรื่องรามเกียรติ์รบกับอรชุนในเรื่องมหาภารตะก็ได้ ของขายก็เป็นชนิดที่เกล้ากระหม่อมเรียกว่าของครูกราเลิต อย่างกรวยปักดอกไม้ ของฝรั่งฉลักลายเทพประนมฉะนั้น จะหาซื้อของพื้นเมืองได้เป็นอันยากยิ่งนัก

เมื่อวันที่ ๓ ได้ไปช่วยการบวชหลานชายตรีอนุวัฒน์ ที่วัดประยุรวงศ์ เป็นงานคึกคักมีญาติมิตรไปช่วยกันมากอย่างน่าปลื้มใจ เกล้ากระหม่อมได้ทำหน้าที่จูงนาคเข้าโบสถ์ พระโพธิวงศ์ เป็นอุปัชฌาย์ พระธรรมปหังสนาจารย์เป็นกรรมวาจาจารย์ พระธรรมเจดีเป็นอนุศาสนาจารย์ การบวชได้สำเร็จไปแล้วด้วยดี ขอถวายพระกุศล

วานนี้ไปช่วยบวชดุษฎีดิศที่วัดเทพศิรินทร์ ลงจากรถเข้าวัดไม่ได้ ด้วยฝนตกพรำๆ ถ้าขืนเข้าไปก็เจ็บ จึ่งปล่อยชายงั่วเข้าไปแทนตัว

พรุ่งนี้พระยาฤทธิไกร (สาย) จะบวชที่วัดสระบัว ออกจะดีๆ ยังไม่เคยเข้าไปเที่ยวในวัดนั้นเลย ถ้าฝนไม่ตกก็จะไปช่วยเขา