วันที่ ๙ เมษายน พ.ศ. ๒๔๘๑ น

ตำหนักปลายเนิน คลองเตย

วันที่ ๙ เมษายน ๒๔๘๑

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรงฯ ทราบฝ่าพระบาท

ลายพระหัตถ์ลงวันที่ ๓๑ มีนาคม ได้รับประทานทราบแล้ว

ไม่ว่าสิ่งใด ในการดูแคตตาล้อก ดูประกาศขาย ย่อมไม่ได้ความจริงเสียทั้งนั้น อะไรมันก็ดีไปหมด ในเรื่องช่วยหูหนวก​จึงจำเป็นต้องคอยฟังแต่ฝ่าพระบาทจะตรัสบอก นั่นเหละจึงจะเป็นอันเชื่อแน่ได้

เป็นพระเดชพระคุณล้นเกล้า ที่ทรงพระเมตตาโปรดอธิบายตำแหน่งคุณปลัดน้อยให้เข้าใจ ไม่เคยทราบและก็สงสัยอยู่เหมือนกันว่าเป็นปลัดของใคร ความจริงการตั้งปลัดนั้นควรแก่ที่หัวหน้าจะมีหน้าที่ทำการสิ่งใดอยู่ ปลัดจึงจะได้ช่วยทำการ ถ้าไม่มีหน้าที่ ตั้งปลัดแต่โดยยศเพื่อให้มีเท่านั้นก็เสียประโยชน์เปล่า

ชื่อกรมอาทมาฎ ได้ลองคิดลากเอาเข้าภาษาบาลีสํสกฤตดู เห็นทางจะเป็นได้อยู่ก็คือ อมตฺม+อฎฎฺ อตฺต อตฺถ ทางบาลีเขียนลักลั่นอยู่เป็นสามอย่าง อย่างไรก็ได้ ได้ลองเปิดพจนานุกรมภาษาสํสกฤตดู พบคำมีสำเร็จอยู่พร้อมทีเดียวเป็น อาตฺ มาตฺถ (อาตฺม + อรฺถ) แปลให้ไว้ว่า for one s’ own sake คำ อรฺถ ในภาษาสํสกฤตก็ตรงกับคำ อตฺถ ในภาษาบาลีนั้นทีเดียว หากเขียนเคล้าไปตามอักษรเดิม ตัดตัวสกดซ้อนแบบบุราณจะเป็นอาตมาฏ ก็ผิดไปตัวเดียวแต่ ท เป็น ต เท่านั้น ออกจะเข้าทีมาก ส่วนทางลากเอาไปเข้าภาษามอญเท่านั้น ได้วานพระยาอนุมานเขาช่วยตรวจพจนานุกรมภาษามอญในหอสมุด ยังไม่ได้ความบอกมาว่ากะไร เมื่อได้ความประการใด จะกราบทูลมาให้ทราบฝ่าพระบาทในภายหน้า

​การถามโบราณคดี เกรงว่าต่อไปในวันหน้าฝ่าพระบาทจะต้องตอบไม่หยุด ด้วยสังเกตเห็นเหมือนหนึ่งว่าการถามโบราณคดีจะเป็นแฟเช่นที่นิยมกันว่าเป็นทางประพฤติดีอย่างหนึ่ง ย่อมจะมีผู้ถามเพื่อดีมากมาย แต่ข้อถามนั้นก็ย่อมเป็นไปตามน้ำเนื้อของผู้ถาม ปัญหาของบาดหลวงประชุมกับนายสนิท ซึ่งทรงพระเมตตาโปรดประทานไปนั้น คำถามเป็นต้นหนังสือ+คำที่ทรงพยากรณ์เป็นสำเนา เกล้ากระหม่อมได้คัดคำถามเป็นสำเนา เก็บไว้กับคำพยากรณ์ ส่วนต้นหนังสือถามสองฉบับได้ส่งกลับคืนมาถวายนี้แล้ว

เรื่องขโมยลักพระพุทธรูปราคา ๓,๐๐๐ บาท ไปจากวัดสระเกศนั้น เกล้ากระหม่อมก็ได้เห็นข่าวซึ่งลงในหนังสือพิมพ์เหมือนกัน แต่หาได้เอาใจใส่ไม่ ครั้นตรัสถามไปจึ่งแต่งคนให้ไปสืบที่วัดสระเกศ ได้ความว่าไม่ใช่เรื่องของวัด เป็นเรื่องของบุคคล และเป็นเรื่องเล่นของเก่า ราวเรื่องว่ายังมีภิกษุรูปหนึ่งอยู่ในวัดสระเกศ ชื่อพระเจิ่นได้พระพุทธรูปมาองค์หนึ่งเป็นชนิดที่เรียกกันว่าพระเชียงแสน ขนาดหน้าตัก ๑๔ นิ้วครึ่ง พวกเล่นของเก่าฮือกันว่าดีวิเศษหนัก ต่างพากันไปล้อมตอมชมและคิดใคร่จะได้ไปเป็นของตน ต่างประมูลให้ราคาว่าซื้อกัน นัยว่ามีผู้ให้ราคาสูงถึง ๓,๐๐๐ บาท เจ้าของก็ยังไม่ยอมขาย อยู่มาในกาลหนึ่งภิกษุเจิ่นมีกิจจำต้องไปจาก​วัด ใส่ประแจกุฏิทิ้งไว้ ในกาลนั้นก็มีผู้ร้ายขึ้นงัดกุฏิเต๋งเอาพระรูปองค์สำคัญนั้นไป ภิกษุเจิ่นไปแจ้งความแก่ตำรวจ เขาก็ถามว่าพระพุทธรูปนั้นราคาเท่าไร ตามแนวของซึ่งเป็นทองรูปพรรณหาย ภิกษุเจิ่นจึงเอาราคาซึ่งว่ามีผู้ขอซื้ออย่างสูงสุด ตั้งเป็นค่าตัวพระพุทธรูป บอกเขาว่า ๓,๐๐๐ บาท นัยว่าเดี๋ยวนี้เขาจับตัวผู้ร้ายได้แล้ว

เรื่องพระนามพระเจ้าแผ่นดิน ตามที่ทรงพระเมตตาโปรดจดบันทึกประทานไปนั้น พิจารณาดูเห็นเป็นว่า คติครั้งกระโน้นเมื่อต้องการจะออกพระนามพระเจ้าแผ่นดินแต่ละแห่ง จนแม้ในหนังสือเรื่องเดียวกัน ก็ต้องแต่งพระนามให้ไพเราะและผิดกันทุกคราวทุกแห่งที่ต้องการจะออกพระนาม ไม่ว่าจะเป็นพระเจ้าแผ่นดินพระองค์เดียวกันหรือต่างพระองค์

ได้เห็นหนังสือพิมพ์บางกอกไตมส์ เขาลงเรื่องไฟไหม้เรือ “ตองกิง” ของบริษัทอิสตเอเซียติก น่ากลัวเต็มที หวังว่าคงจะได้เสด็จไปทอดพระเนตรเห็น เพราะเขาลากเอามาไว้ใกล้เกาะปีนัง ดูเป็นเคราะห์ดีเต็มที ที่เกิดเหตุขึ้นเมื่อออกจากปีนังไปแล้วไม่ไกลนัก พอช่วยกันทัน จึงไม่มีคนเป็นอันตราย ถ้าไปเกิดเหตุขึ้นในกลางมหาสมุทรอินเดียแล้ว เห็นข่าวหนังสือพิมพ์ทีหลังว่าเรือนั้นจมแล้ว ก็ไม่ประหลาดอะไร

​เมื่อวันที่ ๑ ขึ้นปีใหม่ ลูกหลานเด็กๆ พากันมาลาไปดูงานมหรสพที่ท้องสนามหลวง มีชายงั่วเป็นผู้นำ กลับมาบอกว่าไม่สนุก

ได้ไปเผาศพพระยานครพระรามเมื่อวันที่ ๕ แต่ไปทีหลัง เพราะว่ามีคนมารดน้ำสงกรานต์ถอนตัวไม่ออก (ได้รับหนังสือแจกมา ๒ เล่ม หนังสือสำหรับศพพระยานครพระรามเป็นเรื่องเครื่องสังกโลกไทย ยังไม่ได้อ่านได้อ่านแต่คำนำของฝ่าพระบาท ในนั้นมีเรื่องอันเป็นแก่นสารอยู่ที่ประวัติโรงเรียนมหาดเล็ก

เมื่อวานนี้ หญิงมารยาตรเธอมาให้รดน้ำผูกมือให้แก่เธอ ในกาลที่เธอมีอายุเจริญมาได้สามรอบขวบ ๑๒ ปี ได้ทำให้เธอตามประสงค์ด้วยความยินดีเต็มใจ

จะมีพระราชวงศ์มาปีนัง กับรถไฟด่วนวันที่ ๑๖ สามคน ๑. องค์ทศศิริวงศ์จะไปยุโรปเพื่อรักษาตัว ว่าเป็นโรคนิ่วในไต หมอในกรุงเทพฯ รักษาไม่ได้ ๒. องค์ชายเฉลิมพล จะไปยุโรปด้วยราชการในกรมตำรวจภูรร ๓. หม่อมเจ้าหญิงสุวรรณากุมารี สุริยง จะมาตากอากาศที่ปีนังกับครู