๕๑. กรมพระราชวังบวรสถานมงคลสวรรคต

เมื่อเดือน ๘ อุตราสาธ ปีฉลูนพศก จุลศักราช ๑๑๗๙ พ.ศ. ๒๓๖๐ สมเด็จพระอนุชาธิราช กรมพระราชวังบวรสถานมงคล ประชวรเปนพระยอดตรงพระที่นั่งทับก่อน ให้ผ่าพระยอดนั้นเลยกลายเปนบาดพิศม์พระอาการมาก พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเสด็จขึ้นไปเยี่ยมพระประชวรทุกวันมิได้ขาด พระอาการกรมพระราชวังบวรฯ ทรุดหนักลง จึงเสด็จขึ้นไปประทับแรมพยาบาลสมเด็จพระอนุชาธิราชอยู่ในพระราชวังบวรฯ เจ้าพระยาอภัยภูธร ผู้ว่าที่สมุหนายกจึงให้เกณฑ์เวรประจำซอง เวรตั้งกองเชิงกำแพงรอบพระราชวังหลวงแลพระราชวังน่าชั้นในชั้นนอก แลให้ตั้งกองรายทางตามถนนตั้งแต่ประตูวิเศษไชยศรี ตรงขึ้นไปถึงประตูพรหมทวาร[๑] แลตามถนนตวันออก ถึงศาลาสารบาญชี[๒] ตามถนนตวันตกถึงประตูท่าพระให้เจ้าพระยาธรรมา พระยาเพ็ชรพิไชย รักษาพระราชวังหลวง ให้พระยารองเมืองตั้งกองอยู่ทุ่งพระเมรุน่าวัดพระมหาธาตุ ให้พระยาพลเทพ พระยายมราชตั้งกองอยู่ศาลาริมประตูพรหมทวารวังน่า เจ้าพระยาอภัยภูธร ผู้ว่าที่สมุหนายก ตั้งอยู่ริมประตูมหาโภคราช[๓]ข้างเหนือ[๔]

ครั้นถึงณวันพุฒ เดือน ๘ อุตราสาธ ขึ้น ๓ ค่ำ เวลาเช้า ๕ โมงกับ ๗ บาท กรมพระราชวังบวรฯ เสด็จสู่สวรรคตณพระที่นั่งวายุสถานอมเรศร์ พระชนมพรรษาได้ ๓๗ ปี เสด็จดำรงอยู่ในที่พระมหาอุปราชได้ ๗ ปี กับ ๑๑ เดือน พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ทรงเปนประธานพร้อมด้วยพระราชวงษานุวงษ์ สรงน้ำพระศพแล้วเจ้าพนักงานทรงเครื่องเชิญพระศพเข้าสู่พระโกษฐ เวลาบ่าย ๕ โมงเศษ เชิญพระโกษฐขึ้นพระเสลี่ยงแว่นฟ้าออกประตูพรหมภักตร[๕] เมื่อถึงข้างน่าแล้วเชิญขึ้นตั้งบนพระยานุมาศ ๓ ลำคานประกอบพระโกษฐ แล้วแห่เชิญพระศพมาประดิษฐานไว้ณพระที่นั่งสุทธาสวรรย์[๖]

อนึ่งในการอันเนื่องด้วย กรมพระราชวังบวรสถานมงคลสวรรคตนี้ ได้มีหมายประกาศให้คนโกนหัวแต่ที่มีสังกัดในฝ่ายกรมพระราชวังบวรฯ ต้นหมายประกาศนี้ ได้พบในจำพวกท้องตราเก่าที่เมืองนครศรีธรรมราช มีข้อความชี้แจงการแก้ไขขนบธรรมเนียม จึงได้นำหมายประกาศนั้นมาลงไว้ต่อไปนี้

๏ สารตรา ท่านเจ้าพระยาอรรคมหาเสนาธิบดี อภัยพิริยปรากรมพาหุสมุหพระกลาโหม ให้มาแก่หลวงพรหมเสนา ว่าที่ปลัดหลวงเทพเสนา ว่าที่จ่า แลกรมการเมืองนครศรีธรรมราช ด้วยทรงพระกรุณาตรัสเหนือเกล้าเหนือกระหม่อมสั่งว่า ณเดือนแปดข้างปฐมาสาธขึ้นปีฉลูนพศก ล้นเกล้าล้นกระหม่อมพระราชวังบวรสถานมงคล ทรงพระประชวรพระโรคไม่คลาย อยู่ณวันเดือนแปดทุติยาสาธขึ้นสามค่ำเสด็จสู่สวรรคตแล้ว ทรงพระราชดำริห์ว่าเมื่อครั้งพระราชวังบวรสถานมงคลในพระบรมโกษฐ เสด็จสู่สวรรคตนั้น ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้พระเจ้าลูกเธอหลานเธอข้างน่าข้างใน เจ้าต่างกรม หากรมมิได้ ข้าทูลลอองธุลีพระบาทผู้ใหญ่ผู้น้อยฝ่ายทหารพลเรือน ในพระราชวังหลวง พระราชวังบวรสถานมงคล แลเจ้าเมืองกรมการอาณาประชาราษฎรโกนศีศะด้วยกันสิ้น แลครั้งนี้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมจะให้เปนอย่างธรรมเนียมถูกต้องตามราชประเพณีสืบมาแต่ก่อน จึงโปรดเกล้าโปรดกระหมอม ให้แต่พระเจ้าลูกเธอหลานเธอ แลข้าทูลลอองธุลีพระบาทผู้ใหญ่ผู้น้อย บุตรภรรยาข้าใช้ในเรือนทั้งชายหญิงในพระราชวังบวรสถานมงคลนั้น ให้โกนศีศะให้สิ้นจงทุกคน กำหนดให้โกนเดือนละครั้งกว่าจะได้ถวายพระเพลิง แลเจ้าต่างกรม หากรมมิได้ฝ่ายน่า กับข้าทูลลอองธุลีพระบาทผู้ใหญ่ผู้น้อย ฝ่ายทหารพลเรือนในพระราชวังหลวงเจ้าเมืองกรมการ อาณาประชาราษฎรชายหญิงในกรุงนอกกรุงเทพพระมหานคร แขวงจังหวัดหัวเมืองทั้งปวงนั้นเกลือกจะมิรู้จะโกนศีศะเสีย ห้ามอย่าให้โกนเลย ให้เจ้าเมืองกรมการประกาศป่าวร้องอาณาประชาราษฎรให้รู้จงทั่ว[๗] ครั้นลุสารตรานี้ไซ้ก็ให้พระยานคร กรมการ กระทำตามรับสั่งมานี้จงทุกประการ

สารตรามาณวันจันทร์เดือนแปดทุติยาสาธขึ้นเจ็ดค่ำปีฉลูนพศก[๘]