๓. เหตุการณ์บ้านเมืองในขณะเมื่อเปลี่ยนรัชกาล

ขณะเมื่อพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาไลยได้เสด็จผ่านพิภพนั้น เปนเวลากำลังความลำบากจะเกิดขึ้นแก่กรุงสยามด้วยเหตุหลายประการ ซึ่งเข้าใจว่าคงจะทราบกันอยู่ในเวลานั้น คือ

ประการที่ ๑ พม่ากำลังตระเตรียมกองทัพที่จะยกเข้ามาตีอิกครั้ง ๑ ด้วยเห็นว่าพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกทรงพระชรา แลทราบว่าทรงพระประชวรอยู่แล้ว ประการที่ ๒ ฝ่ายข้างเมืองญวน องเชียงสือตั้งตัวเปนพระเจ้าเวียดนาม กำลังคิดจะขยายอำนาจญวนเข้ามาทางเมืองเขมร แต่รั้งรออยู่ด้วยเกรงพระบารมีในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก ซึ่งได้ทรงทนุบำรุงแลมีพระเดชพระคุณแก่ตนมาเปนอันมาก จึงยังไม่ก่อการณ์ร้ายแก่เมืองไทย แต่เหตุร้ายซึ่งสำคัญยิ่งกว่าอย่างอื่นนั้น เปนประการที่ ๓ คือ ที่การในกรุงเทพฯ ในปลายรัชกาลที่ ๑ เปลี่ยนแปลงจากแต่ก่อนมาหลายอย่าง เปนต้นว่าพระราชวงษานุวงษ์ชั้นผู้ใหญ่ที่ได้เคยทำการศึกมาแต่ก่อน เช่น กรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาท แลกรมพระราชวังบวรสถานภิมุข เปนต้น ก็สวรรคต, สิ้นพระชนม์ เสนาบดีที่เปนผู้ใหญ่ เช่นเจ้าพระยารัตนาพิพิธ เจ้าพระยาอรรคมหาเสนา (บุนนาค) ก็อสัญกรรม เจ้านายทั้งวังหลวงวังน่า พระชัณษาเจริญขึ้นในรัชกาลที่ ๑ มีมากขึ้นด้วยกัน ตลอดจนข้าราชการที่มีบันดาศักดิ์เปนรุ่นใหม่ก็มาก ชวนจะเกิดความไม่ปรองดอง แลเปนพวกเปนเหล่ากัน ข้อนี้จะพึงแลเห็นได้ในเรื่องพระองค์ลำดวน พระองค์อินทปัต ซึ่งเปนลูกเธอของกรมพระราชวังบวรฯ การที่จะเกิดแตกกันขึ้นภายใน คงรู้ออกไปจนถึงเมืองญวน องเชียงสือซึ่งเปนพระเจ้าเวียดนามยาลอง จึงมีราชสาสนเข้ามาทูลตักเตือนพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก ขอให้ทรงสถาปนาพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาไลย ขึ้นเปนกรมพระราชวังบวรฯ ให้ปรากฎแก่คนทั้งหลายว่าจะเปนผู้รับรัชทายาท ดังปรากฎอยู่ในเรื่องพระราชพงษาวดารรัชกาลที่ ๑ นั้น ว่าโดยย่อ ในขณะเมื่อพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาไลยได้ผ่านพิภพ ความรู้สึกคงจะมีอยู่ในกรุงเทพฯ ว่า กำลังจะมีศึกพม่ายกมาอิก ฝ่ายญวนก็ไม่น่าไว้ใจ อาจจะเปนข้าศึกขึ้นข้างฝ่ายใต้อิกทาง ๑ ข้างภายในก็ไม่ปรกติ เมื่อการเปนเช่นนี้ จึงเห็นจำเปนที่จะต้องจัดการให้สิ้นเสี้ยนศัตรูภายในเสียก่อน จึงจะมีกำลังต่อสู้ข้าศึกซึ่งจะมาแต่ภายนอกได้ ด้วยเหตุนี้ พอเสด็จผ่านพิภพได้ ๓ วันก็เกิดความเรื่องเจ้าฟ้ากรมขุนกระษัตรานุชิต หรือที่ปรากฎพระนามเรียกกันโดยมากว่า เจ้าฟ้าเหม็น ซึ่งเปนโอรสของพระเจ้ากรุงธนบุรี